BİRGİ'NİN TARİHÇESİAsya Kıtası’nın batıya bir dil gibi uzanan Anadolu Yarımadası’nın Ege Bölgesi’nde bulunan ve adı Antik Dönem’de türlü mitolojik öykülere karışmış olan Bozdağ(Tmolus)’ın güney eteğine sırtını yaslamış, önüne İ.Ö.IX. yüzyıl ozanı Homeros’un İliada Destanı’nda sözünü ettiği “Asya Çayırları” nı almış olan Birgi, Ortaçağ’da Küçükmenderes (Astarpa, Kaystros) Vadisi’nin önemli yerleşim birimlerinden biriydi. Ya da biz onun için Kelbos(Kelbianon) Ovası’nın kuzeyde Tmolus(Bozdağ) ile kucaklaştığı bir noktada kurulmuştur bilgisini verebiliriz.
Anadolu İ.Ö. 6500 ya da 6000’lerde Trakya ve Kafkasya yolu ile göç almış olup, İ.Ö.XII. yüzyıl öncesi Anadolu’sunun kavimsel yapısında Hint-Avrupalı halklar hiçbir zaman bulunmamış, Hint-Avrupalılar gelmeden önceki kültür Anadolu’da egemen olmuştur.Daha çok Asya Kıtası’ndan gelen göçlerle beslenmiş olan bu kültür Ön-Türk ya da Prototürk denilen Batı Asyalılar’ın yarattığı bir unsurdur. Bu Prototürkler ise “AS” adı verilen büyük bir topluluktur.
Tarihte Küçükmenderes Havzası da AS adı verilen bu Prototürkler’in yurdu idi. Hitit kralı II.Tudhalia (İ.Ö. 1460-1440) askeri sefer düzenlediği bu coğrafya için anallarında ASSUWA adını kullanır. Assuwa ya da Asuwa söyleyişi kimi araştırmacıların yapıtlarında ASOVA olarak da geçer. “ASYA” sözcüğünün Hititce aslı “ASOWA” idi. Bu ise AS ülkesi, AS yurdu, ya da AS soyu, AS oğulları anlamındaydı. Vivien de Saint Martin AS ya da ASİ adı için: “ASİ adının İ.Ö. 1300 yıllarında Küçükmenderes kıyılarına yerleşmiş olan SCYT (diğer adları İskit,Saka,Assaka,As-Kel-At) toplumu ile ilgili büyük bir kavim olan AS(ASES) kavminin adından gelmiş olması çok güclü bir olasılıktır” bilgisini verir. Macar bilgini Peter Vaczy ise: “İskitler... aslında tüm Türkistan’ı ve üstelik tüm Sibirya bozkırlarını kaplaması altında bulunduruan büyük SAKA kavimler ailesinden çıkmıştır” der. S.G. Agacanov: “X. yüzyılda Oğuzlar arasında Peçenekler ve AS’lar... bulunuyordu.” bilgisini verdiği gibi, Lev Nikolayeviç Gumilev: “Asya Kıtası’nda Sayan Sıradağları ile Altaylar arasında AS’ların yaşadığını” belirtir. Abu Reyhan Biruni: “Ceyhun Irmağı’nın... Oğuz ülkesini sular altında bıraktığını... buradaki ALAN ve AS’ların Hazar sahillerine göçtüklerini” bildirir. Grjimaylo ise: “AS’ları Türk oymakları arasında gösterir”. 12-17 Eylül 1994 tarihleri arasında Ankara’da yapılan XII. Türk Tarih Kongresi’ne Türk devletlerinden katılan bir Türkolog da: “İskit (Saka, Assaka, As-Kel-At) mezarlarında ele geçen kaplar üzerindeki yazılarda bulunan 22 imi(damgayı) Göktürk harfleriyle eşleştirdiklerini, bunlara göre okunan İskit metinlerinin Türkçe olduğunu” söylemiştir. Bu durumda tarihte AZ, OS, OZ, US, UZ, adlarıyla da bilinen, kendilerine İSKİT, SAKA, ASSAKA, AS-KEL-AT gibi adlar da verilen AS’lar, aslında Türkçe olan Peçenekçe bir dil konuşuyorlardı. Tarihte Prototürk AS’ların yaşadığı, içinde Birgi’nin de bulunduğu Yukarı Küçükmenderes yöresi Prototürk kökenli eski LU-UD-ya (Lydia) Devleti’nin güney yarısını oluşturur. Birgi’nin doğusundaki halkın “Essar Tepe”, araştırmacıların “Asar Tepe” olarak adlandırdığı ve üzerinde bir kalenin temel kalıntılarını da barındıran yerde yapılacak bilimsel kazıların, Tarihöncesi dönemlerden de veriler sunacağını sanıyoruz. Bu tepenin üzerindeki temel kalıntılarının Ortaçağ’daki Aydın Beyleri’nin sarayına ilişkin olabileceği görüşünde olanlar da vardır. Olasılıkla bu tepe Birgi’nin en eski yerleşim noktası olabilir. İ.Ö. I. yüzyıl yazarı Strabon’a göre İran’ın doğusundaki (bir Türk eli olan) Kurgan(Hyrcania) Ovası’ndan kolonistleri (yani Saka Türkleri’ni) İ.Ö.VI. yüzyılda getiren Persler, onları Yukarı Küçükmenderes Havzası’na yerleştirmişlerdi. Bu, Havzanın Türk nüfusunun yeniden pekiştirilmesiydi. Persler belki de süvarileri için iyi cins atlar yetiştirmeyi, at yetiştiriciliğinin ustası olan bu SAKA Türkleri aracılığıyla gerçekleştirmeyi düşünmüş olabilirler.Gerçekten de içinde Birgi’nin de yer aldığı Yukarı Küçükmenderes yöresi bile tarihte Hyrcania: Kurkanya,yani Kurgan ülkesi, yurdu olarak anılmıştır. Bu yörede AS (ya da diğer adlarıyla İskit, Assaka, Saka, As-Kel-At) Türkleri ileri gelenlerinin mezarları olan yüzlerce kurgan bulunur. Birgi’nin yakın çevresinde geçmişten günümüze ulaşan Maltepe yöresindeki Kurganlar çevre incelemelerimizde karşılaştığımız en eski kalıntılardı. Bu Kurganlara dayanarak Birgi ve yakın çevresindeki en eski insanlık kültürünü Arkaik Dönem (yaklaşık İ.Ö.1200-500 yılları arası) ve daha eski tarihlere değin çıkarabiliriz. İlk yerleşmelerin Prototürk AS’lar tarafından yapılmış olduğu Birgi, Hermos(Gediz) Irmağı vadisindeki Sardis merkezli Prototürk Lu-Ud-ya(Lydia) Devleti’nin güneydeki bir yerleşim birimiydi. Bunu Pers(İ.Ö. VI. yüzyıl) ve Hellenistik(İ,.Ö. IV. yüzyıl) dönemlerin izlediği Birgi’de, her üç dönemde de kent denilebilecek bir oluşumun varlığından söz etmek mümkün değildir. Birgi ilk kez Dios Hieron adıyla İ.S. I. yüzyılda Romalılar Dönemi’nde kent olarak anılır. Yukarı Küçükmenderes Havzası’nda Hypapa’dan (Kupapa,şimdiki Günlüce Köyü) sonra ikinci kurulan kenttir. Roma Dönemi’nde Ephesos’dan (Apasa,Efese) başlayan yol şimdiki Üzümlü Köyü’ne, buradan Hypapa’ya ve sonucunda Ahrandı Dağı’nın eteğinden Dios Hieron’a ulaşır; buradan da Semit(Üçkonak Köyü) üzerinden Kelas’a(Coloe,Kiraz) varırdı. Diğer bir yol da Hypapa’dan Tmolus(Bozdağ)’u aşıp, Sardis’e ulaşırdı. Hypapa, Dios Hieron, Kelas arasındaki yol çeşitli dönemlerde uzun süre işlerliğini korumuştur.
Birgi’nin kuşuçuşu yaklaşık 500 metre tam batı yönünde, Bozdağ’a giden asfalt yolun yaklaşık 250 ya da 300 metre doğusunda Damlacıksuyu denilen yörede Ön-Türk(Prototürk) damgaları ile karşılaşılır. Damlacıksuyu’nun böbrek taşı ve kumuna iyi geldiği söylenir. Damlacıksuyu Çeşmesi’ne yakın çok büyük doğal bir kayanın üzerine yapılmış büyük çapta yuvarlak üç tane “Ong” ya da “On” damgaları yaklaşık 11 metre uzunluğunda bir yüzeyde bulunur. Kayanın kmuzey yüzünde bulunan bu damgalardan ikisi 110 santim aralıkla yanyana, üçüncüsü ise sağda geri tasarda yer alır. Soldaki birinci “Ong” damgasının çapı 150 santim, sağdaki ikinci ong damgasının çapı 135 santim, geri tasarda en sağdaki üçüncü ong damgasının çapı ise 150 santimdir. Bu damgalar eski Türk inançlarında Tanrıya erişme başarısını elde etmeyi belirtirler. “Ong” damgalarının üç tane olması son aşama anlamlıdır. Bunlar Uç, Üç, Önder, Lider, Han gibi anlamlar taşımaktadır. Damlacıksuyu’ndaki büyük bir kayanın düzleştirilmiş yüzeyine yapılmış bu damgalardan, bu yerin kesin olarak bir tören, töre yeri, yani kutsal bir alan olduğunu söyleyebiliyoruz. Ön-Türk kültürü araştırmacısı etnolog Haluk Tarcan burasının bir Ateşevi(Otuq) olma olasılığını belirtir. Büyük kayanın değişik yerlerinde “ + ” yani “Oq” damgaları bulunur. Bu yerin batısındaki geniş alanın Bozdağ yoluna değin bir akropol(yerleşim), Bozdağ yolunun batısındaki alanın ise nekropol(mezarlık) olduğu buluntular ışığında söylenebilir. Yerleşim yerinde bol oranda seramik kırıkları ve yapı gereci olarak kullanılmış kırma ya da moloz taşlarla karşılaşılırken, mezarlık alanında iskeletler çıkmaktadır.
Birgi’deki yerleşimin en eski adı olan Dios Hieron sözcüğü Hellen(Grek,Yunan) dilinde “Zeus tapkısı yeri” anlamındaydı. Dios Hieron’da önemli bir Zeus Tapınağı ve bu tapınağın çevresinde küçük bir yerleşim bulunmaktaydı. 1988 yılında Birgi'de yaptığımız çevre incelemelerinde rastladığımız (ve şimdi Çakırağa Konağı bahçesine kaldırılmış) İ.S.III. yüzyılda Roma döneminde yazılmış 60 cm. X 37 cm. ölçülerindeki mermer bir kitabenin üzerindeki: “Zeus Soteri, Theoi Sebastoi ve Neikaia demosu adına Trikon tarafından ithaf edilmiştir.” yazısı savımızı güçlendirir. Yazıt, Dios Hieron kökenli olmayıp, Neikaia (şimdiki Türkönü Köyü’nün kuzey doğusundaki tepe üzerinde kalıntıları olan kent) halkı adına sunulmuş ve Zeus’un kutsal alanına bırakılmış bir stel idi. Yazıttaki Soter sözcüğü de, Hieron gibi kutsal bir alanı belirtir. Yine 1988’deki incelemelerimizde Birgi’nin Demirbaba (Temurboğa) yöresi güneyinde, yol düzeltme çalışması sırasında çok parçalanmış durumda, pişmiş topraktan antropoit biçimli, üst ve alt kapak açılımlı, tanrıça Artemis rahibelerine özgü pişmiş toprak bir lahiti görmüştük. Lahitin içinden çıkan, şimdi Ödemiş Müzesi’nde bulunan mezar armağanı seramik kaplar Roma Dönemi’ne ilişkindi ve yöredeki Anatanrıça tapkısının Dios Hieron’a uzanan kanıtlarıydı. Ludya(Lydia)’daki Tmolus Dağı’nda (Bozdağ), Artemis Tmolia’ya, yani Tmolus’lu Artemis’e tapınılmaktaydı. Anatanrıça Artemis kültündeki en önemli unsur, Tanrıça onuruna korolar ve danslar düzenlenmesiydi. Yukarı Küçükmenderes Havzası’ndaki Antik Hypapa(Kupapa,Günlüce) Kenti’nde İ.Ö.V. yüzyılda yapılmış ulusal Pers kültünü simgeleyen Anaitis (ya da diğer adlarıyla Anahita, Artemis Persike) tapınağı bulunmaktaydı. Persler de Anaitis’i anatanrıça olarak anarlardı. İ.S.II. yüzyılda Anaitis kültü yörede çok önemli bir duruma geldi. Hypapalılar, Persler’in Anaitis tapınağına çok saygı gösterip, Romalılar’a kin beslediler. Anatanrıça inançlarının bu değin yoğun ilgi gördüğü bir yörede Dios Hieron ya da Zeus Soteri oluşturmak oldukça önemli olsa gerek Erkek baştanrı Zeus’un kutsal alanı olan ya da tapınağı bulunan Dios Hieron’un ataerkil anlayışa sahip topluluklarca oluşturulduğu kanısındayız. Kimi araştırmacılar Zeus inancının Dios Hieron(Birgi)’da doğduğunu belirtmektedirler.
Antik Dönem’de Birgi’nin sırtını yasladığı Tmolus Dağı(Bozdağ) eteklerindeki bağlardan elde edilen kırmızı şarap çok ünlüydü. Roma İmparatorluğu Dönemi’nde, imparator buyruğu ile bağcılığın korunması istenmişti. Bu konulu taş üzerine bir yazıt, Birgi’nin batısında yakın bir komşu kent olan ve yine Tmolus Dağı eteklerinde kurulmuş Hypapa’da bulunmuş ve Ödemiş Müzesine götürülmüştür. Birgi yöresinin ünlü kırmızı şaraplarına tadını ve kokusunu veren önemli bir katkı maddesi de o yöreden toplanan sülüklerdi.
Birgi’nin kurulduğu yerle ilgili olarak Prof. Besim Darkot, İslam Ansiklopedisi’nin II. cildinde : “Birgi, başlangıçta kendini savunma ile ilgili iyice düşünülerek, ova kıyısındaki tepeler üzerinde ya da arasında kale yapımına elverişli bir yerde kurulmuştur." bilgisini verir. Gerçektir ki, kentin kuruluşunda savunma gerekleri dikkate alınarak ordugüdümsel yer iyi seçilmiştir. Birgi kentini kuranlar konusunda ise Evliya Çelebi şu bilgiyi verir: “Cemşit neslinden Siriye Melike’nin yapısıdır. Kışlak tahtı idi. Yaylağı hala kuzeyde Bozdağ denilen yüksek dağdır.” Öyleyse kimdir bu “Siriye Melike” ? İ.Ö.V. yüzyıl tarihçisi Herodot: “...güneyden girip Syria (Siriye, Suriye) ve Paphlagonia (Kastamonu ve geniş çevresi) arasında akan ve Karadeniz’deki Boreas rüzgarı yöresinde son bulan Halys(Kızılırmak)’ın beri yakasındaki ulusları” anlatır. Halys yani Kızılırmak’ın doğusu Kappadokia’dır. Herodot: “Kappadokialılar’a Yunanlılar’ın Suriyeli dediğini” söyler. Gerek Kappadokia ve gerekse Katakekaumene’de (Ludya yani Lydia topraklarında Kula ve geniş çevresi) yaşayanlar Arim, Arum, Rum ya da Haru da denilen aynı kavim idi. Onlar Strabon’un Leukosyria’lılar yani Beyaz Syrialılar(Siriyeliler) dediği halktı. Edouard de Muralt ise: “(Ön-Türk) İskitler’in Kappadokia’nın (ve dolayısı ile Katakekaumene’nin) yerlisi olduklarını ve burayı yurt tutmuş olduklarını” vurgular. Evliya Çelebi’nin söylemine göre Birgiyi kuran kişi olan Siriye Melike’nin Ludya(Lydia) Devleti’ne ilişkin Ön-Türk İskit (ya da AS) kökenli bir kraliçe olması gerekir.
Günümüzde Çakırağa Konağı’nın doğusundaki bahçede sergilenen taş yazıtlar,sütun başlıkları ve altlıkları, sütunlar, steller, üzerleri işlemeli öbür taş gereçler, Birgi Kenti’ndeki kimi dini ve sivil mimaride kullanılmış İlkçağ’a özgü devşirme taş gereçler, Antik Dönem Dios Hieron’unu modern Birgi’ye bağlayan en önemli unsurlardır.
Dios Hieron, Roma Dönemi’nde Küçükmenderes Havzası’ndaki Cilbianis İnferiores olarak adlandırılan kısımdaydı. Kentin İ.S.17 yılında birçok Batı Anadolu kentinin yıkılmasına neden olan depremden, yine İ.S.II. yüzyılın ortalarında Asya Eyaleti’nde görülen depremden ve Babilonya’dan gelen yıkıcı hastalıktan etkilenmiş olması gerekir. İ.S.IV. yüzyılda Roma’nın Asya Diosesi’ne bağlı bir kentti. Roma’nın son imparatoru Teodosius tarafından paganizm yasaklanarak Hristiyanlık Roma İmparatorluğu’nun resmi dini yapılınca, Hristiyan papazlar paganist inancın baştanrısı Zeus’un ya da Dios’un adını ağızlarına almamak için kentin adını Christopolis’e çevirdiler. Bu ise “İsa kenti” anlamındaydı. İ.S.395’de Roma İmparatorluğu ikiye ayrılınca Christopolis, Doğu Roma ya da öbür adıyla Byzans İmparatorluğu’nun payına düştü. İ.S.V. yüzyılda Byzans İmparatoru Zenon’un “Her kentin kendi piskoposu olmalıdır” yasasına uygun olarak Ephesos Metropoliti’ne bağlı piskoposluk merkezi oldu. Byzans Dönemi kilise listelerinde adı “Christopolis” olarak yazıldı. İ.S.VI. ve VII. yüzyıllarda klasik uygarlığın çöküşü sonrasında eski kentler coğrafyadan silinirken, Christopolis(Birgi) varlığını sürdürdü. İ.S.VII. yüzyılda Byzans İmparatoru Herakleios(İ.S.610-641) zamanındaki kanlı Sasani-Byzans savaşları sırasında Sardis Kenti gibi Christopolis(Birgi) Kenti de sıkıntılı bir dönem geçirdi. Christopolis(Birgi) piskoposları Zoetos 691’de ve Stefanos 879’da Ortodoks kilisesi ile ilgili Konsil zabıtlarını imzaladılar.
1071’de Byzans İmparatoru Romanos Diogenes ile Selçuklu Sultanı Alp Arslan arasındaki Malazgirt (Manzikert) meydan savaşının Türkler’in kesin utkusuyla sonuçlanması, Byzans İmparatorluğu’nun düşmesini hazırlayan en büyük vuruşlardan biri oldu. Anadolu hudutlarını koruyan Byzans ordusu yok edildi. Doğudaki Türkler’e Anadolu kapıları açıldı. Byzans İmparatorluğu’nun acınacak durumu İmparator VII. Mihail Dukas’ın antimiliter politikaları dolayısı ile daha da kötü bir durum aldı. Anadolu Selçuklu Sultanı Süleyman Şah, kendini imparator ilan eden Nikefor Melissenos’u destekleyince, Melissenos Türkler’e açılmamış kent ve kaleleri verdi. Dolayısı ile Pyrgion(Birgi) kenti de Türkler’in eline geçti. 1081’de imparator olan Alexios Comnenos, 1098 ilkbaharında Byzans’ın Thracessien Theması’nı geri alıp Türkleri Batı Anadolu’dan çıkarınca, Pyrgion yani Birgi kenti de yeniden Byzans’ın yönetimine girdi. Prof.W.M.Ramsay’a göre: “Pamphylia’nın hemen bütün toprakları Türkler’in eline geçip, Attaleia vilayeti Hristiyanlığın merkezi ve sonraları tek piskoposluğu olarak kalınca, Pyrgion (Bergi,Birgi) kenti, Perga Metropoliti’nin makamı olmuştur. Pyrgion’un metropolis derecesine yükselmesi (Byzans İmparatoru İsaakios Angelos, 1185-1195 döneminde) 1193 ile 1199 yılları arasına rastlar.” Bu konuda Rüstem Duyuran, Tarihte Batı Anadolu adlı yapıtında: “Bu kent Byzans devrinde metropolitlik merkezi olup, Pyrgion adını taşıyordu.” deyişi ile olayı kanıtlar. Byzans İmparatoru II. Andronikos’un (1282-1328) döneminde düzenlenen piskoposluklar listesinde Pyrgion’un adı metropolitlik merkezi olarak yer alır. Byzans tarihçisi Dukas: “Tchineit, Ephesos’da birdenbire öldüğü zaman cenazesi hemen Tmolus Dağı’nın eteğindeki Pyrgion’a getirilip gömülmüştü” anlatımıyla XIV. yüzyılda kentin adının Pyrgion olduğunu ve Tchineit’in mezarının burada bulunduğunu belirler.
Birgi’nin güneyinde ve yaklaşık 800 metre uzaklığında Manastır denilen bir yöre vardır. Burası eskiden dindar kişilerin, keşişlerin dünya ile ilgilerini keserek yaşadıkları bir yerdi. 1988 yılında Birgi ve yakın çevresindeki incelemelerimizde burada kara taştan oyulmuş bir dibek ile tarihi çeşme ve önünde mermer bir sütun altlığı dikkatimizi çekmişti. Osmanlılar Dönemi’nde yapılmış çeşmede devşirme antik taş gereçler kullanılmıştı. Çeşmenin alınlığına üzerine yuvarlak bezemeler yapılmış mermer bir taş konulmuş olup, su ön tarafta üzerinde haçlar bulunan mermer bir lahide dökülüyordu. Çeşmenin suyu pişmiş toprak künklerle getirilmişti. Birgililer eskiden çeşmenin yakınında bulunan siyah taş sütunların yapı gereci olarak kullanılmak üzere götürüldüğünü belirttiler. Tüm bu kalıntılar bir zamanlar burada bir manastırın bulunduğunu kanıtlar. Manastır hakkındaki bilgilere 1662 tarihli “Tapu Tahrir Defteri” nde de rastlanır.
XI. yüzyıldan başlayarak Türkmenler’in Kelbianon adı verilen Yukarı Küçükmenderes Vadisi’ne yaptıkları militer baskı ve akınlardan Pyrgionlular’ın da etkilenmesi gerekir. XIII. yüzyılda ve XIV. yüzyıl başında Türkmenler Batıya doğru akınlar yaptılar. Germiyan Beyi I.Yakup bir Alişir’in sübaşısı Aydınoğlu Mehmet Bey ile Emir Menteşe’nin damadı Sasa Bey’e bağlı Türkmenler’in akınları Kelbianon Ovası’nda bazı yerleşim yerlerinin Türkmenler’in eline geçmesine neden oldu. Pyrgion(Birgi) da Sasa Bey tarafından 1304’de ele geçirildi. Anonim anlatılara göre Sasa Bey Birgi kalesine bugün Sasalu denilen yerden girdi ve bu olayın anısını yaşatmak için buraya bir mescit yaptırdı. Birgi’de Sasalu yöresinde kayalar üzerine yapılmış Sasa Bey Mescidi’nin, o zamanki yapının aynısı olduğu tartışmalıdır. Byzans İmparatoru IX. Mihail Paleologos adım adım yitirdiği verimli toprakları ve önemli sitleri Türkmenlerden geri alabilmek için 1302’de Sicilya Kralı Ferdinand Dragon’dan yardım istedi. Kral, Roger de Flor yönetiminde yarı yarıya Katalanya (ağır donatımlı ada askerleri) ve Elmugaurla (hafif donatımlı kuzey İspanya dağlıları olup, Almogavar ya da Almogavir adlarıyla da bilinirler) askerleri gönderdi.Yedi savaş gemisiyle gelen bu askerler yaklaşık sekiz bin kişilik bir bağlaşık filosuydu. 1302 Eylül’ünde Byzans İmparatoru IX. Mihail Paleologos’un ricası üzerine İstanbul’a gelen Roger de Flor, serüvenci bir asker tipiydi. Daha önce Sicilya ve Napoli kralları arasında yapılan savaşlarda görev yaptı ve kendisine kızan Papa’nın eline geçmemek için Byzans İmparatoru’na görev yapmayı olurladı. Piers Paul Read, Tapınak Şövalyeleri adlı yapıtında Roger için: “Bir tapınak kadırgasının komutanı olan Roger de Flor, bundan sonraki korsanlık yaşamının temellerini atarak, gemisinde bir yer vermek için Akka’lı varsıl kadınlardan büyük tutarlarda para aldı” der. Tuncar Tuğcu ise Masonların Saklı Tarihi adlı yapıtında: “Bir Tapınak Şövalyesi olan Roger de Flor’un korsanlık yaptığı, hem de tarikatın malı olan bir kadırga ile Akdeniz’i haraca kestiğini biliyoruz. 1302 yılına gelindiğinde Tapınakçı Flor’lu Roger’in emrinde otuziki kadırga ve iki bin beşyüz korsan vardı ve birincil hedefi Anadolu Türkleri idi” bilgisini verir. Byzans İmparatoru IX. Mihail Paleologos Anadolu’yu ele geçiren Müslüman Türkmenler’e karşı Roger de Flor’un (ya da bir Hristiyan ordusunun) gelişiyle bu değin güçlü bir yardım sağlamış olduğuna aşırı sevinerek Roger de Flor’a “Büyük Duka” ünvanını verdi ve onu yeğeni ile evlendirdi. Ancak Katalanya ve Elmugaurla askerleri Anadolu’daki kentleri yağmalamaya başladılar. Denildiğine göre Batı Anadolu’yu Müslüman Türkler’den temizlemek için gelmiş olan bu ordu, yerli halka Türkler’in yapmadığı her türlü kötülüğü ve kıyımı gerçekleştirdi. Cycique (Erdek) kentine girerek her türlü zorbalığı yapıp, kadınları kaçırıp, Hristiyan halka tutsak davranışında bulundular. Bu Hristiyan ordusu Cycique’de en korkunç kıyıcılığı yaptı.
Aynı yılda Türk Germiyan Beyi I.Yakup bin Alişir, Karaman Türkleri’nden de destekli bir ordu ile Philadelphia’yı (Alaşehir) kuşatmış ve çevresindeki kaleleri ele geçirmişti. 1304 yılı Mayıs’ında Büyük Duka Roger de Flor başkomutanlığındaki bin Rum, bin Alan, altıbin Katalan ve Elmugaurla (Almogavar)’dan oluşan sekizbin kişilik bir ordu Cycique, Germe, Cliare yoluyla Phila delphia’ya ulaştı ve kenti kuşatan Türkmenler üzerine yürüyerek onları geri çekilmek zorunda bıraktı. Türkmen ordusuna komuta eden I. Yakup bin Alişir yaralandı. Roger de Flor sözde kurtardığı Philadelphia halkından zorla çok büyük paralar topladı. Direnenlere kıyıcılıkta bulundu. Diğer yerleşim birimlerini haraca bağladı. Sonra Tmolos’u (Bozdağ’ı) aşıp, Kaystros (Küçükmendreres) Vadisi’ne inen Roger de Flor ve askerlerinin yaptıkları 1783’te Fransa’da Historia Üniversitesi Tarih Kurumu tarafından kaleme alınmış “Osmanlı İmparatorluğu Tarihi” adlı kitapta şöyle anlatılır: “Aynı haydutlukları Pyrgos (yazarın notu: bunun doğrusunun Pyrgion olması gerekiyor. Şimdiki Birgi kasabası) ve Efes’te, Chios (Sakız), Lemnos (Limni) ve Mitylene (Midilli) adalarında da yaptı. Gizledikleri nesnelerin yerini öğrenmek için insanlara işkenceler yaptırıyor ve söylemeyenleri ölümle cezalandırıyordu. İmparator’un ve valilerin memurları bile bu şiddet hareketlerinin dışında tutulmuyordu. Aynı şekilde kötü davrandığı Magnesia (Manisa)’yı... kuşatmaya gitti... Roger Magnesia’yı kuşatmakla uğraşırken, Türkler hiçbir direnme ile karşılaşmadan imparatorluk topraklarını yağma ediyorlardı.” Yağmacı Katalan ve Elmugaurla ordusu Kaystros (Küçükmenderes) Havzası’ndaki Türkler’in katı direnişi ile karşılaştı. Havza Hristiyanları’nın Byzans İmparatoru’na Katalan askerlerini geri alması için yakınmada bulunmaları üzerine Roger de Flor ve askerleri Küçükasya’nın (Anadolu’nun) birçok kentinde halkın varını yoğunu haydutlukla yağmaladıktan sonra 1306’da Mtylene (Midilli), Lampsakos (Lapseki), Gelibolu yoluyla Küçükasya’dan çekildi. Byzans İmparatoru, Anadolu’yu Türkler’e karşı savunması için Roger de Flor’a “Sezar” ünvanı verdiği gibi, onbirbin altın akçe de sundu. Ancak Roger sözlerinde durmadı. Sonucunda bu Katalan ve Elmugaurla askerlerinin acımasız ve kıyıcı, sıra, saygı tanımadan davranan komutanı Roger de Flor Hadrianapolis (Edirne) kentinde Alanlar’ın komutanı George tarafından öldürüldü. Bundan sonra Aydınoğlu Mehmet Bey Pyrgion’u 1307/8’de yeniden Byzans yönetiminden geri aldı. Bergi ya da Birgi adını vererek, kendine merkez tuttu. Bu kentte Germiyan Beyi I.Yakup bin Alişir’in sübaşısı olarak bir miktar askerle oturdu ve “Birgi Beyi” diye anıldı.
Birgi Beyi Mehmet Bey ile Tire Beyi Sasa Bey’in arası önder olma mücadeleleri nedeniyle açıldı. Sasa Bey birçok bağlaşmada Hristiyan devletlerle aynı sırada bulunduğundan, sonunda Müslüman Türkler katında kötü bir duruma düştü. Sasa Bey’in Anadolu içlerine ilerleyen Hristiyan bağlaşık ordusundan yana olması, kendisi için iyi olmadı. Bu ordunun seferi sona erince Sasa Bey yalnız kaldı. 1310’da Tire önündeki ovada yapılan savaşta Aydınoğlu Mehmet Bey’in ordusuna yenilip, vurularak öldü. Kendine Birgi’yi başkent yapan Mehmet Bey yörenin tek egemeni oldu. Sasa Bey’in Byzanslılar’dan ve Katalan komutanı Roger de Flor’un Türkler’den Birgi’yi alışları sırasında eski kaynaklarda adı geçmeyen, ortada görünmeyen bir kız, Aydınoğlu Menmet Bey’in 1307/8’de Birgi Kenti’ni alışında sahneye çıkar ve anonim anlatılarda kent kapılarını aşık olduğu Mehmet Bey’e açan “Kral Kızı” oluverir. Birgi’de Aydınoğulları türbesi önünde mezarı bulunan bu kişinin Aşıkpaşazade’nin söz konusu ettiği Bacıyan-ı Rumlar’dan birisi olabileceğini olurluyoruz.
Birgi kenti ve çevresinin XIV. yüzyılda ele geçirilmesi ve Müslümanlaştırılmasında Orta Anadolu’dan gelmiş Emir, Kara ve Gaziler’in yanında, Ahi, Abdal, Baba, Dede, Şeyh, Sultan ve Derviş denilen zümrelerin de önemli katkılarını belirtmek gerekir. Onlar peşlerinde kendileri gibi düşünen, inanan mürid topluluğu ve Türkmenler ile Küçükmmenderes Havzası’na geldiler; ele geçirip Müslümanlaştırmaya giriştiler. Bunlardan Birgi Kenti ile ilgili olanları şöyle belirtebiliriz: Kara Musa (Birgi’de bir zaviyesi olup, Aydıonoğlu I.Umur Bey’e Gazilik sanı verdi.), Kara Samit (XIV. yüzyıl birinci yarısında eski Birgi-Kelas karayolu üzerinde kurduğu mescid, zaviye ve imaretten oluşan külliyesinin çevresine üç obanın konup yerleşmesi ile Samit-Üçkonak Köyü’nü oluşturdu.), Emir Temurhan Bey (Birgi’nin güneyindeki Demirboğa mahallesi ile Timurbaba mezarlığı onun adını taşır.), Emir Kutlu Bey (Birgi’nin Kutlubeyler Köyü onun adını taşır.), Emir Oğuzhan Bey (Birgi’de çiftlikleri olduğu gibi, Birgi yakınlarındaki Oğuzlar Köyü onun adını taşır.), Emir Kurt Bey (Birgi’nin ele geçirilmesinden sonra kiliseleri camiye dönüştürmesiyle bilinir. Aydınoğlu Gazi I. Umur Bey’in deniz ve kara seferlerine katıldı. Birgi’nin Kurt Gazi Mahallesi adını bu emirden almıştır.), Kızıl Paşa (Adı Kızıl Sultan olarak da bilinir. Birgi’de makam mezarı ve zaviyesi vardı.), Bayezit Paşa (Adı Bayezit Baba olarak da bilinir. Birgi’nin güney batısındaki Bayezitler Köyü adını bu kişiden almıştır.), Ak Baba (Birgi’deki Akmescid Dede külliyesi adını bu kişiden almıştır.), Sefer Şah (Birgi’de bir zaviyesi vardı.), Şeyh Ozan (Birgi’de yaptırdığı ve vakıf olarak 40 dönüm toprak bağışladığı çeşmesi vardı.), Saru Saltuk (Birgi’de zaviye kuruluşu vardı.), Han Bey (Birgi’nin Deniz Avlusu Köyü’nün sahibi olup, bu köyün doğusundaki Han Karyesi onun adını taşır.), Emir Aslıhan Bey (Birgi’nin Genev-Zeytinlik kasabasında Alihan Baba Sultan ve Elvan Baba ile ortak zaviyesi vardı.), Karlı Baba (Emir Temurhan Bey’in oğlu olup, Birgi’de zaviyesi, Bozdağ’da “Karlı Oluk” vakıfları vardı.), Hacı Kamış (Anonim anlatılarda Potamia-Bademli’yi ele geçirenler arasında adı geçer. Birgi ve Bademli de kurduğu zaviyeleri vardı.), Çörek Baba (Birgi’nin kuzey batısında küçük bir yerleşim onun adını taşır.). Aydınoğlu Mübarezettin Mehmet Bey doğuda Alaşehir’den, batıda Arşipel’e değin uzanan ülkeye egemen olunca Birgi ve çevresinde bir emaret oluşturup, 1312 yılında Germiyanoğulları Türkmen Beyliği'’den ayrılarak, Aydınoğulları Türkmen Beyliği’nin kurucusu oldu. Bundan sonra Aydın Eli’ne “Memleket-i Birgi” dendi. Bergi(Birgi), Turha(Tire) ve Efese(Efes) kentlerinin Türkmenler tarafından ele geçirilişi ile Küçükmenderes Havzası kesinlikle Byzans’ın elinden çıkmış oldu.
1308 yılından az sonra Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin torunu Ulu Arif Çelebi Birgi’ye gelerek Mehmet Bey’in konuğu oldu ve onu Mevlevi tarikatına aldı. Mevlana’nın oğlu Sultan Bahaettin Veled, Aydınoğlu Mehmet Bey’i “Sultanül’ guzat-Bizim subaşımız” diye ödüllendirdi. Mehmet Bey’i Moğol ve Türk emirlerine övdü. Aydınoğlu Mehmet Bey ise Sultan Bahaettin Veled’e her yıl armağanlar gönderdi. Aydınoğlu Mehmet Bey, Ulu Arif Çelebi’nin güler yüzüne ve iyilik duasına erişmiş; Çelebi, gerek Mehmet Bey ve gerekse çocuklarının utku ve başarıya kavuşacaklarını müjdelemiştir.
Birgi’de 1310 yılında ölen Aydınkızı Hanzade (Hanzade binti Aydın) Hatun’un kabri üzerine Hatuniye Kümbeti yapıldı. Bu kümbet ya da türbe Hanzade Hatun ve Sultanşah adlarıyla da bilinir. 1312 yılında Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından Birgi’de Camii Kebir (Ulucami) adlı ibadethane yaptırıldı. 1323’de sanatkar Muzaffer-üddin tarafından Ulucamiin görkemli minberi yapıldı. Ulucamiin doğusunda ve yakınında bulunan Kubbeli Hamam’ın da aynı yüzyılda yapılmış olması olasıdır. Kurt Gazi Mahallesin’de bulunan Güdükminare Mescidi XIV. yüzyıl özellikleri taşır. XIV. yüzyıl Birgisi gerek sosyo-ekonomik yapısı ve gerekse kültürel durumu bakımından oldukça ileri görünüm sergiler. Seyfeddin-ül Baytaroğlu Bahadır Birgi’de yaşamıştır. Eğitime önem veren Aydınoğlu Mehmet Bey’in Birgi’de yaptırdığı medresenin öğrencilerinin Bozdağ’da yurtları olup, Gölcük korusu bu medreseye vakfedilmişti. Bundan da medrese öğrencilerinin derslerini yaz sıcaklarında serin Bozdağ yaylağında, kışları ise Birgi’deki okullarında yaptıkları sonucunu çıkarıyoruz. 1325’de Byzans İmparatoru Kenc Andronicos Paleologos ile Mehmet Bey arasında Birgi’de bir sözleşme imzalandı.
1333’de Berber kabilelerinden Levata’lara bağlı Tanca’lı gezgin İbn. Battuta Birgi’ye gelerek Aydınoğlu Mehmet Bey ile görüştü. Battuta, Mehmet Bey’den “Birgi Sultanı” diye söz eder. Mehmet Bey için: “Aydınoğlu Mehmet Beğ’dir ki, keremkarlığı, erdemli kişiliği ve seçkin varlığı ile zamanındaki Beyler, Sultanlar arasında parlamıştı” der. Battuta Birgi’de Aydınoğlu Mehmet Bey’in yaptırdığı medresede müderrislik yapan Muhyiddin ve kadı İzzeddin Ferişte ile görüştü. Gezgin o günün Birgi müderrisi, medresesi ve Aydınoğlu Mehmet Bey hakkında şöyle anlatır: “ Muhyiddin iyi tımar edilmiş bir katıra binmiş, öğrencileri önde, hizmetkarları ve köleleri de iki yanında yer almış oldukları durumda medreseye geldi. Üzerinde altın kakmalarla süslü, geniş ve ağır bir lata vardı. Selam verdiğimizde, bunu daha süslü sözcüklerle karşıladı ve kibar kibar konuşarak elimden tutup beni yanıbaşına oturttu. Sonra oraya kadı İzzeddin Ferişte de geldi.... Kendisini karşıladık. Müderris’in sağ yanına oturdu. Derse başlandı; Müderris temel ve yardımcı bilgiler üzerinde sözü açtı. Ders bitince kalkıp hücrelerden birine gitti ve burasını benim için döşetmeye, hazırlamaya girişti. Daha sonra da bana gösterişli bir sofra ile yemek gönderdi. Akşam namazından sonra yine bizimle ilgilendi. Bunun üzerine yanına gittim. Onu bahçede bir köşkte oturur buldum. Orada bir havuz vardı. Su, buraya beyaz mermerden yapılmış kıyısı çinilerle kaplı bir arktan akıyordu. Müderris’in önünde bazı öğrenciler oturuyor, hademe ve köleler ise iki yanında ayakta bekliyorlardı. Kendisi nakışlı kumaşlarla örtülü bir sedirde oturmaktaydı. Onu bu durumda görünce, kendimi padişahlardan birinin katında bulunuyor duygusuna kapıldım. Beni gördüğü zaman ayağa kalkıp karşıladı ve elimi sıkarak yanıbaşına, sedire oturtarak yiyecekler sundu. Yemeği bitirdikten sonra yanından ayrılıp medresedeki hücreye döndüm.
Daha sonra öğrencilerden bazıları, bütün öğrencilerin o gece gördüğüm gibi, her gece aynı biçimde yemeklerini Müderris’in önünde yediklerini ve bunun başlıca töreleri olduğunu bana anlatmışlardı. Sözü edilen Müdrerris efendi, benim oraya(Birgi’ye) gelişimi pek övücü bir anlatımla beldenin egemenine (Aydınoğlu Mehmet Bey’e) yazmıştı. Birgi Beyi (Mehmet Bey) o günlerde yüksek yaz sıcakları nedeniyle çevredeki yaylalardan birine (Bozdağ’daki) gitmiş bulunuyordu. Bey, bu yayla pek serin olduğu için her yaz oraya gitmeyi özel alışkanlık edinmişti... Müderris benim geldiğimi duyurduğu zaman, beni alıp götürmek üzere Naibini hemen kente(Birgi’ye) göndermişti. Ancak Müderris bana, Bey’in çağırmada ısrar etmesi ve ikinci bir cağırıcı göndermesi gerektiğini anlatarak, kalmamı öğütledi... Bir süre sonra Bey, beni ikinci kez yanına istetti... (Müderris ile birlikte) Atlanarak kayalar arasında açılmış ve düzeltilmiş dar bir yoldan onun arkasından yaylaya yollandım. (İbn.Battuta bundan sonra yayladaki yaşantısı hakkında bilgiler verir.) Buradaki eğleşmemiz uzayıp da can sıkmaya başlayınca artık ayrılmak istedim... (Müderris) bir adamını Bey’e göndererek, yola çıkmak için olur vermesini duyurmuştu. Ertesi gün Bey’in Naibi gelerek Müderris ile Türkçe bir şeyler konuştu... Adam, Bey’in yanına gittikten az sonra geriye döndü ve Bey’in o günü orada geçirmemizi, ertesi gün Bey ile birlikte kentteki(Birgi’deki) saraya ineceğimizi bize bildirdi.
Ertesi gün olunca Bey, bize kendi bineklerinden güzel bir at gönderdi. Ona binerek hep birlikte kente(Birgi’ye) indik. Halk bizleri karşılamak üzere yollara dökülmüştü. Sözü edilen kadı ile öteki tanıdıklarımız bunlar arasında bulunuyordu. Bey, kente girince biz de arkasından (Birgi’deki) sarayın kapısına kadar onunla birlikte geldik. Orada Müderris Efendi ile ayrılıp medreseye doğru yöneldik ki, hemen bizleri çağırıp saraya girmemizi buyurdu. Büyük kapıdan geçip sarayın girişine geldiğimiz zaman, her biri dünya güzeli sayılacak ölçüde, ipek fistanlar giymiş, saçlarını omuzlarına dökmüş, pembe beyaz tenleriyle pırıl pırıl parlayan yirmi kadar iç oğlanı bizleri karşıladı. Müderris’e bu civanlar kimlerdir, diye sormaktan kendimi alamadım. Bunlar Rum oğlancıklardır, dedi. Böylece birlikte çıktığımız uzunca bir merdivenin sonunda, orta yerde her köşesinde ağzından su akan tunçtan arslan heykellerinin yer aldığı bir havuz bulunan güzel bir salona girdik. Salonu çepeçevre üzerleri kumaşlarla döşeli sedirler çevirmişti. Bunlardan daha yüksekte olan taht ise, Bey için kurulmuştu. Buraya geldiğimiz zaman Bey, kendisine ilişkin döşeği eliyle kaldırıp bizimle birlikte aynı döşeklerin üzerine oturdu. Müderris sağ yanında, Kadı onun yanında, ben daha geride bir yere oturdum. Hafızlar sedirin alt yanında yer aldılar. Zira Hafızlar Bey’in yanından bir an olsun ayrılmazlardı. Ondan sonra limon suyundan yapılmış, içine ufak kurabiyeler atılmış şerbetle dolu altın ve gümüş taslar getirildi. Ayrıca yine aynı şerbetle doldurulmuş çini kaseler de ortaya konmuştu. Altın ve gümüş nesneyi din kurallarınca kullanmaktan sakınan kimseler, altın ve gümüş kaşıklar yerine getirilen tahta kaşıkları kullanıyorlardı. Sözü, ben alarak Bey’e şükranlarımı sundum. Konuşurken Müderris Efendi’yi de oldukça çok övdüm. Pek tantanalı ve abartılı konuşmam, Bey’i kıvandırdığı değin, sevindirmişti de.
Biz böyle bu biçimde otururken başında taylesanlı bir sarık bulunan yaşlıca bir adam gelerek selam verdi. Kadı ile Müderris ayağa kalkıp onu selamladılar. Adam, Bey’in önündeki sedire oturunca Hafızlar geride kaldılar. Müderrise bu adamın kim olduğunu sordum... Bu ihtiyar,Yahudi bir hekimdir. Hepimizin ona gereksinmesi olduğundan, gördüğün gibi ona saygınlık eder ve ayağa kalkarak onu karşılarız, dedi... Yine bu toplantı sırasında Bey, bana hiç gökten düşen bir taş gördün mü diye sormuş, ben de ne gördüm, ne de işittim yanıtını vermiştim. Bunun üzerine Birgi dışına böyle bir taşın düşmüş olduğunu söyleyip adamlarını çağırttı ve onlara söz konusu taşın getirilmesi buyruğunu verdi. Bu adamlar kapkara sert ve kaypak bir kayayı alıp getirdiler. Ağırlığı sanıma göre bir kantar çekmekteydi. Bey bu kez taşçıları çağırttı. Bunlardan dört usta gelip divan tuttular. Taşın parçalanması buyrulunca, ellerindeki balyozlarla hep birlikte taşa dörder kez vurdularsa da, bir şey olmadı. Buna şaşırdım kaldım. Bey, bu denemeden sonra taşın götürülüp eski yerine konmasını buyurdu.
Bey ile birlikte kente(Birgi’ye) girişimizin üçüncü günü, büyük bir gösteri düzenlendi. Kentin ileri gelenleri, ordunun yüksek rütbeli subayları, şeyh efendiler, bilginler hepsi bu gösteriye çağrıldılar. Yemekler yenildi,güzel sesli hafızların okudukları Kur’an-ı Kerim dinlendi ve gösteri sonunda biz de medresedeki hücremize dönmeye olur aldık.
Burada kaldığımız sürece her gece Bey tarafından gönderilen mumları yakarak aydınlandık; tatlı,meyve ve yemekleri yedik. Daha sonra da yüz miskal altın ile bin dirhem gümüş, tam kat bir giysi, bir at ve Mihail adında bir Rum köle armağan etti. Adamlarımıza da giysiler ve para verdi. Bütün bunlar Müderris Muhyiddin Efendi’nin, Tanrı ona en iyi ödüller versin, yardımının sonucu idi. Böylece her birine ayrı ayrı veda ederek oradan(Birgi’den) ayrıldık. Gerek Birgi’de, gerek yaylada kalmamız tam ondört gün olmuştu”
Mehmet Bey’in oğlu Baha-üd din Umur Paşa, çıktığı seferlerin dönüşünde Birgi’ye gelerek babası ile görüşürdü. Eski Türk geleneklerinden olan ve savaş eylemini andıran av düzeni ve kuruluşu, Aydınoğulları Türkmen Beyliği’nde de uygulanırdı. Aydınoğlu Mehmet Bey 1334’de av şöleni düzenleyerek, oğlu Umur Bey’i Birgi’ye çağırdı. Av şöleni sırasında Mehmet Bey suya düşerek hastalanıp öldü. Eski Türkler’de olduğu gibi, aileden birinin ölümünde onun için yas tutmak, ölenin yeri ve derecesine göre saçlarını kesmek, giysiyi ters giyip, baş açmak gelenekleri Aydınoğulları ailesi ve yöre Türkmenleri’nde de görülürdü. Mehmet Bey öldüğü zaman ailesi yedi gün yas edip, saçlarını kesmişlerdi. Cenazesi Birgi’de Ulucamiin batısına gömüldü.. Üzerine türbe yapıldı. Ulubeylik orununa amcaları ve kardeşlerinin isteği ile Umur Bey geçti. Birgi’de üç gün Ulubeylik tahtında oturup, İzmir’e gitti. Gazi Baha-üd din I. Umur Bey Byzans ve Batı Hristiyanları ile uğraşıp seferlere çıktığından Beylik yönetiminin ağırlığı Birgi’den İzmir’e kaydı. Ancak Birgi başkentliğini ve görkemli durumunu korudu. I.Umur Bey döneminde Birgi Hristiyan Rumlar’ın başpiskoposluk merkeziydi. Birgi ve Ephesos kiliseleri arasındaki çekişmeler büyük anlaşmazlıklara neden oldu. Aydınoğulları’ndan Osmanlılar’a kalan tapu ve vakıf defterlerinde Birgi’ye bağlı Cemaat-ı Kefere, Cemaat-ı Gebran gibi kayıtlar bulunmaktadır. Gebran’ın anlamı ateşi kutsal tanıyan demekti. Bu Eski Türkler’in “Güneş Kültü” ile ilgili olarak ateşi kutsallaştırması olayıdır. Prototürkler’e göre Güneş, Tanrı’nın yaratma, varetme gücünün, erkinin en önemli göstergelerinden biriydi. Bu nedenle ateşi de yeryüzünde küçük bir Güneş olarak olurlamış; Güneş gibi güç ve erk kaynağı olarak görmüş, onu kutsallaştırmış, bu anlayışını gittiği yerlere de götürmüştür. Ama hiçbir zaman Güneş’e ve ateşe tapmamıştır. Tapu ve vakıf defterlerinde geçen Gebran’lar, yani ateşi kutsal tanıyan topluluk çok büyük olasılıkla eski Ludyalı(Lydialı) Prototürkler’in torunlarıydı. Gazi I. Umur Bey’den yaklaşık 200 yıl sonra,Osmanlı İmparatoru Kanuni Sultan I. Süleyman döneminde tutulmuş 1530 tarihli Defter-i Hakani kaydına göre Birgi’de 32 hane Gebran bulunmaktaydı. Bu ise 160-170 kişilik bir topluluğu belirtir. 1530’da Liva-i Aydın’daki toplam hane-i gebran 98, toplam mücerred-i gebran ise 15’dir. Gazi I. Umur Bey’in (1334-1348) Birgi ve Kelas’de(Kiraz) cami, mescid ve medrese vakıfları vardı. Aydınoğlu Mehmet Bey’in üçüncü oğlu ve Umur Bey’in küçüğü olan İbrahim Bahadır Bey bu arada öldüğünden, cenazesi Birgi’ye getirilerek babasının türbesine gömüldü. Gülşehirli Hoca Mesut bin Osman, Aydınoğlu Gazi Umur Bey adına Kelile ve Dimne’nin çevirisini yaptı. Gazi I.Umur Bey Mayıs 1348’de sahil İzmir’indeki liman kalesini almak için vuruşurken şehit oldu. Cenazesi Birgi’ye getirilerek babasının türbesine gömüldü.
Aydınoğulları Türkmen Beyliği’nin başına Gazi I. Umur Bey’in ağabeyisi Hızır Bey, ulubey oldu. Hızır Bey, Ayasulug(Selçuk) beyi idi. Umur Bey’in kararlılık ve yiğitliğine sahip değildi. Frenkler ile 1348 tarihli ağır bir antlaşma imzaladı. Böylelikle Aydınoğulları Türkmen Beyliği’nin yıldızı yavaş yavaş sönmeye başladı. 1348 yılında Beyliğin merkezi Ayasulug’a iletilmiş, Birgi bu tarihten sonra başkent olma özelliğini yitirmiştir. Hızır Bey’den sonra yerine kardeşi İsa Bey 1360’da ulubey olmuştur. Fahrettin İsa Bey’in Birgi’de bir cami yaptırdığını vakıf kayıtlarından öğreniyoruz. Aydınoğulları Beyleri’nin korumasında Birgi’de yaşamış ve ölmüş olan XIV. yüzyıl İslam dünyasının en büyük bilgin ve tabipi, Celaleddin Hızır bin Ali el Aydıni’dir. Buradaki Aydıni sözcüğü bir kent adı değil, Aydınoğulları Beylik coğrafyasını belirtir. Şimdiki Aydın Kenti’nin o zamanki adı Güzelhisar idi. Hacı Paşa olarak da tanınan Celaleddin Hızır bin Ali Aydıni, İslami bilimlerden başka, gerekli tıp eğitimi de görmüş ve tıpla ilgili kitaplar da yazmıştır. Bunlardan Şifa’ül-Eskam ve Deva’ül-Alam adlı yapıtını 1381’de Aydınoğlu İsa Bey adına kaleme aldı. Mısır’da Mansuriyye Kalaun Hastahanesi’nde başhekimlik yaptı. Ayrıca tefsir, tasavvuf, mantık ve münazaraya ilişkin İslami yapıtlar da kaleme aldı. Hacı Paşa Aydınoğulları Beyliği’nin son yıllarına değin Birgi’de yaşamış ve çalışmış, Birgi kadılığı ve Aydınoğulları Medresesi’nin müderrisliğini de yapmış olup, İslami bilimleri yaymıştır. Hacı Paşa Mısır’daki Şeyhuniye Medresesi’nde Ekmelüddin’in derslerinde, sonradan ünlü din bilgini olan Şeyh Bedreddin’in okul arkadaşı olmuştur. Birgi’de 1417 yılında vefat etmiş olan Hacı Paşa, kentin batısındaki Hızırlık(Hıdırlık) mezarlığına gömülmüştür.
XIV. yüzyılda metropolitlik merkezi olan Birgi, 1387 yılında piskoposluk durumuna indirildi. Birgi piskoposluğu daha sonra Efes piskoposluğu ile birleştirildi. 1389’daki I. Kosova Savaşı’na Aydınoğulları Beyliği’nin askerleri de Osmanlı Ordusunun yanında katıldı. 1390’da Osmanlı Sultanı Yıldırım I. Bayezid, Aydınoğulları Türkmen Beyliği’nin üzerine yürüdü. Sultan Bayezid kendisine bağlılık yemini eden İsa Bey’i Tire Kenti’ne aktardı. Yıldırım Bayezid ordusu ile Ayasulug(Selçuk)’dan yola çıkarak Küçükmenderes vadisi boyunca Birgi’ye ulaştı. Birgi ve yöresindeki kalelere Osmanlı askerleri yerleştirdi. Sultan Yıldırım I. Bayezid ordusu ile Birgi’den hareket ederek Bozdağ’ı tırmanıp, yaylayı geçerek Allahdiyen’e (antik adı: Alaktiyen) ve buradan da Sardis’e vardı. 1391’de Fahrettin İsa Bey öldü. Cenazesi Birgi’ye getirilip babasının türbesine gömüldü. Bundan sonra Sultan Yıldırım I. Bayezid Birgi de içinde olmak üzere Aydın Eli’nin yönetimini oğlu Süleyman Çelebi’ye verdi. Böylelikle Birgi Osmanlı egemenliğine girmiş oldu.
XIV. yüzyılın birinci yarısında Mısırlı Şihabüddin el-Umari Büyük Coğrafya Kitabı’nda (Mesalik-ül Ebsar) : “Aydınoğulları Türkmen Beyliği zamanında Birgi arazisini sulayan Küçükmenderes Irmağı gemiler ve sandalların gelip gitmesine elverişlidir. Bu il halkı için Menderes ırmağı büyük yararlar getirir.” bilgisini verir. Ortaçağ’da Havzada yetiştirilen ürünlerin bir kısmı bu ırmak üzerinden Ege Denizi’ndeki limanlara ulaştırılmıştır. Aydınoğulları Beyliği’nden “Birgi Ülkesi” adıyla söz eden El-Umari: “ Aydınoğulları’nın 300 kalesi, 60 kenti, 70 bin atlı ordusu olduğunu, bu askerlerin kılıçlara ve kargılara göğüs geren savaşçı ve vurucu güçler olduğunu” belirtir.
1402’deki Ankara Savaşı’nda Osmanlı Sultanı Yıldırım I. Bayezit, Timur Han’a yenildi. Savaş sonrasında Timur, Fahrettin İsa Bey’in oğulları Musa ve II. Umur Beylere Aydın Eli topraklarını geri verdi. Böylelikle Birgi yeniden Aydınoğulları Türkmen Beyliği’nin yönetimine geçti. Timur, Harezm egemeni Emirşah Melik’i Aydın Eli’ne gönderdi. Birgi kenti de içinde olmak üzere Aydın Eli yiyeceklerine varıncaya değin soyuldu. Timur Han 1403 kışını Tire’de geçirdi. Askerleri Küçükmendreres Havzası’na yayılarak güvenlikten eser bırakmadı. Timur Han daha sonra yine 1403 yılında Semerkant’a döndü. Aydınoğlu Musa Bey’in kısa bir süre sonra ölmesi üzerine, Aydın Eli’ne II. Umur Bey egemen oldu. Aydınoğulları’ndan Cüneyd Bey, 1403’de ortaya çıkarak II.Umur Bey ile uğraştı. 1405’de II.Umur Bey’in ölmesi üzerine Cüneyd Bey Birgi de içinde olmak üzere tüm Aydın Eli’ne egemen oldu. II. Umur Bey’in cenazesi Bozdağ eteğindeki Birgi kalesine getirilip, Aydınoğulları kabristanına gömüldü. 1406’da Aydın Eli üzerine yürüyen Yıldırım I. Bayezid’in oğlu Süleyman Çelebi, babasının kendisine verdiği topraklara yeniden sahip olunca, Birgi bu kez Osmanlı egemenliğine girdi. Cüneyd Bey 1410’da valiliğini yaptığı Ohri’den ülkesine dönerek Fetret Devri’ndeki kargaşadan yararlanıp Aydın Eli’ne egemen oldu. 1414’de Osmanlı Sultanı Çelebi Mehmet askerleriyle Aydın Eli’ne yürüdü. Cüneyd Bey’i Nicopolis valiliğine gönderip Aydın Eli’ne, dolayısı ile Birgi’ye egemen oldu. Osmanlı Sultanı II. Murat 1422’de Aydın Eli’nin Uluğbeyliği’ni Cüneyd Bey’e verdi. Ama Cüneyd Bey’in rahat durmaması üzerine Sultan II. Murat 1424’de Aydın Eli üzerine yürüdü. Birgi de içinde olmak üzere tümünü Osmanlı ülkesine kattı; yönetimini de komutanlarından Halil Yahşi Bey’e verdi. Böylece Birgi, merkezi Tire olan Aydın Eli Sancakbeyliği’ne bağlandı. 1426’da Cüneyd Bey’in öldürülmesiyle Aydın Eli toprakları kesinlikle Osmanlı mülkü oldu. 1443’de Birgi’nin gelirleri Osmanlı Sultanı II. Murad’ın yıllık ödenekleri arasına katıldı. 1451’de Birgi, merkezi Tire olan Aydın Sancağı’na, bu Sancak da merkezi Kütahya olan Anadolu Beylerbeyliği’ne bağlıydı. 1451 tarihli Timar Defteri’nde Birgi 9 mahalle ve 287 hane olarak gösterilir. Bu mahalleler: Dernekpazarı, Kadı, Ahi Germiyan, Sinli, Hisariçi, Sasalu, Taşpazar, Samut, Demürboğa adlarıyla kayıtlıdır. Birgi’de yalnızca 6 Hristiyan aile vardı. XV. yüzyıl Birgi’sinde kültürel çalışmalar oldukça yoğun, nüfus kabarık ve iktisadi durum çok ileriydi.
XVI. yüzyılda Birgi Paşahassı olup, voyvodalıkla yönetiliyordu. Günümüzde Yukarı Küçükmenderes Havzası’nın büyük bir yerleşim birimi olan Ödemiş, XVI. yüzyılda, 1530’da Haremeyn Vakıfları arasında 56 haneden oluşan “Otamış” adlı bir köy iken, aynı yılda Birgi 330 hane olarak görünür. 1573’de ise Birgi’de hane sayısı 620’dir. Pax Ottomanica(Osmanlı Barışı)’ nın da etkisiyle Birgi XVI. yüzyılın ikinci yarısında gelişerek büyük ve önemli bir kent durumuna geldi. Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan I.Süleyman (1520-1566) dönemindeki 1530 tarihli Defter-i Hakani (166 no’lu defter) kayıtlarına göre Birgi’ye bağlı 106 kurra (köy), arazide 12 cemaat, 13 çiftlik, 6 cami, (kentin içinde) 1 medrese, 9 mescid, 17 zaviye, 2 muallimhane, 8 hamam, 345 dekakin(dükkan), 4687 Müslüman hane, 32 Gebran hane bulunmaktaydı. Birgi’nin 106 kurrasında 5926 hane bulunmakta olup, bunun 1122’si göçebeydi. Köy başına düşen ortalama hane sayısı 88 idi. Birgi’nin bir yıllık toplam vergi geliri ise 1.213.427 akçe kadardı. 1530 yılında Birgi’nin 11 mahallesinin adları şunlardır: Ahi Germiyan, Hisariçi, Demirboğa, Dernekpazarı, Elekçi, Kadı(Hasırlı), Kızılmescid, Samud, Sarubey, Sasalu, Taşpazarı. Eski 1451 tarihli Osmanlı Tahrir Defteri’nde Birgi 9 mahalle olarak gösterilirken, mahalle sayısının 1530’da 11’e yükselmiştir. Birgi’deki iki muallimhane ise: Ali-Fakih bin Mehmed mu’allim-hanesi ile Mevlana-Muslihü’d-din mu’allim-hanesidir. 1530 yılında Birgi ve çevresindeki cemaatler: Alacayakalı, Danişmentli, Dedelü, Emirler, Girnederesi, Hacıhamzalar, Hüseyinler, İkizcekorusu, İnebeyli, Kaşıkçılar, Kaymakçılar, Kemaller, Korubayırı, Kurulakoyanlı, Kutlubeyli, Muradcalar, Şehriyar, Uluserli, Ümraniye, Vakkaslar, Yakalı, Tanrıvermiş, Yazıyurdu ve Yoncalar adlarıyla bilinmekteydi. 1530’da Birgi’de 345 dükkan varken, aynı yılda İzmir’de bu sayı yalnızca 50 idi. Yine 1530 tarihli Defter-i Hakani kayıtlarına göre Liva-i Aydın, Kaza-i Birgi’ye bağlı kura (karyelerin, köylerin) adları şöyledir: Adagömü, Adagide, Akkeçili, Aktaş, Alakeçili, Anavlı, Artucak, Aya-Hirod, Aya-Sofya, Balabanlu, Bayrambeycelü(Üzümlü), Bazbare, Bey, Biçerlü, Bizci(Yazıcı), Boz, Böğrügömü, Bölücek, Budamya, Büyükçiftlik, Cebri, Çalışlu, Çamluca, Çavuşlu, Çaylu, Dadbeyi, Değrehavlısı, Demürcilü, Derelü, Donlukcu, Dümbane(?), Eğridere, Eksernus, Emirdoğan, Erhunde, Gerçeklü, Gino(?), Gölcük, Göncülü, Gümenos, Güvendiklü, Hatunderesi, Havlıcık, Hoca, İlyasbeylü, Kabacılu, Kalu(İkizce), Karabergos, Karaburç, Karaçağıl, Karadoğancılu, Karakoyunlu, Karapınar, Karacakoyunlu, Karaman, Kavurga, Kayı(lu), Kazanlu, Kebece-Küre, Keles, Kettanderesi, Kızılali, Kızılduhan, Kızılkulağuz, Kızılcahavlu, Kirne, Kulfal, Kurucaderesi, Küre, Marmara, Mescidlü, Mezekse, Musacalu, Mükrigömü, Mürsellü, Ödemiş, Ömerguru, Örenlü, Övcünçler, Pırnazlu, Samsun, Sasalu, Sedere, Sirkelü, Siyek, Sunarilü, Sunkurlu, Sülegazi, Süleyman, Tasahorya, Tekürlü, Tenderlü, Tezkire, Toyranlu, Uluserlü, Urgalu, Uzundere, Vakf, Yağas, Yağcı, Yardagömü, Yatağan(Yeniceköy), Yazı, Yenicehisarcık, Yusufderesi, Zeytün. Görüldüğü gibi XVI. yüzyıl birinci yarısında adları geçen Birgi’ye bağlı kimi köyler günümüzde ortadan kalkmıştır. 1530’da Birgi ve çevresindeki zaviyelerden kimileri şunlardır: Abdal-Ahmed, Abdü’l-Kafi, Ahi-Hayru’d-din, Ahi-Mahmud, Ahi-Mustafa, Ali-Paşa, Delü-Baba, Haci-Mehmed, İbrahim bin Haci-Mustafa, Silahdar Ahmed, Şeyh Camuş(Kamış). 950 Hicri, (1543 Miladi) tarihli Tire Şeriye Sicilleri’nin 47. cildinde Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan I. Süleyman’ın vezirlerinden Tarihçi Mustafa Lütfü Paşa’ya ait Arapça vakfiyede, Lütfü Paşa’nın Aydın Sancağı’na bağlı Birgi’de 105 dükkanı ve buna ilişkin vakıfları kayıtlıdır. Birgi Kenti’nin en gelişmiş dönemi 1574 yılı olup, yalnızca kale içinde 118 hane bulunmaktaydı. Bu ise kale içi nüfusunun 600-650 kişilik bir topluluk olduğunu ortaya kor. Bir zamanlar Aydınoğulları Beyliği’nin başkenti olan Birgi, XVI. yüzyılda Aydın Sancağı’nın merkezi kenti olan Tire’den sonra ikinci büyük kent durumuna geldi. Birgi’de Hacı İbrahim oğlu Hasan tarafından bir mescid, Şeyh Hüsam tarafından bir okul ve Cennet Hatun tarafından da bir çeşme yaptırılmış olup, günümüze hiç biri ulaşamamıştır.
Osmanlı Sultanı II. Selim’in(1566-1574) şehzadeliğinde 1550’de hocası olup, 1572’de İstanbul’da ölen Ataullah Atai Ahmet Efendi doğduğu kent Birgi’de bir medrese (Ataullah Efendi 1535’de yevmi 20 akçe ile Birgi’de Aydınoğulları Medresesi’nde müderrislik de yapmıştır.) yaptırmış ve dönemin ünlü bilgini Mehmet Efendi’den burada dersler vermesini istemiş; öneriyi kabul eden Birgivi Mehmet Efendi 1563’den başlayarak, 1573’de taun(veba) hastalığından ölesiye kadar bu medresede dersler vermişti. Kabri Birgi’dedir. XVI. yüzyıl mimari tekniğine göre yapılmış olan İmam-ı Birgevi Mehmet Efendi’nin dersler verdiği medrese, günümüzde restore edilmiş durumu ile ayakta olup, kuzey batısındaki kubbeli tarihi hamamın restorasyona ve bakıma gereksinimi vardır. XVI. yüzyılda Osmanlı Sultanı III. Murat’ın(1574-1595) şehzadeliğinde hocalığını yapmış olan bilgin Birgili İbrahim Efendi, İmam-ı Birgivi Mehmet Efendi’nin hem çağdaşı ve hem de bilimsel konularda söyleşide bulunduğu bir kişiydi. Önceleri Mekke kadılığı yapmış ve sonra İstanbul’a geçmiş olan İbrahim Efendi, Evliya Çelebi’ye göre Birgi’de taun salgınının çıkması üzerine Bozdağ’a kaçtıysa da, burada aynı hastalığa tutulmuş, ölmüş ve Bozdağ Tekkesi’ne gömülmüştü. Onun taun değil başka bir hastalıktan daha önce öldüğünü ileri sürenler de vardır. Mehmet bin Ömer(Aşık) tarafından XVI. yüzyılda kaleme alınmış Menazirü’l-avalim adlı yapıtda göller arasında “Buheyre-i Birgi” diye Bozdağ’ın üstündeki Gölcük’ten söz edilerek, “Bu yerin Birgi halkının yazları yaylak yeri olduğu” belirtilir. Yazar gölü 1585’de gezip görmüştü.
XVII. yüzyıl birinci çeyreğinin Birgi’deki en önemli olayı Cennetkarıoğlu adlı celali ayaklanmasıdır.Cennetkarıoğlu Birgili olup,timarlı sipahi idi. Naima Tarihi’ne göre 1624 yılında ortaya çıkmıştı. Beylerbeyi, sancakbeyleri, subaşısı, kethüda ve askerlerin kendilerine yaptıkları eziyetten bıkan halk, önce yapılan eziyetin yasal olmadığını bunlara anlatacak, eziyetler sürerse reaya ile elbirliği yaparak zalimleri yok edeceklerdi. Bunu sezen timarlı sipahi Cennetkarıoğlu halkla ilişki kurdu. “Kendilerine eziyet yaptırmayacağını, zalimleri kovacağını söyleyerek halkın kendisine yardım etmesini istedi.” Çağdaşı Dişlenk Hüseyin Paşa’nın söylediğine göre: “Padişah neslinden olmak üzere dava ederdi.” Cennetkarıoğlu’nun, Aydınoğulları sülalesinden olma olasılığı da vardır. Çünkü Aydın Eli’nden büyük bir güç toplayabilmesi dikkati çekicidir.
Cennetkarıoğlu’nun başkaldırması sırasında ortam böyle bir duruma oldukça uygundu. Osmanlı Devleti doğuda Bağdat olayları ile uğraşırken, tahtda 13 yaşında Sultan IV.Murat oturmakta ve devletin yönetimi halkın “Kösem” adını verdiği devşirme bir kadın olan annesi Mahpeyker Sultan’ın elinde bulunmaktaydı. Bu durumda Beylerbeyi ve adamları ise halka kötülük yapmaktaydılar. Cennetkarıoğlu Tire, Karesi, Saruhan ve Aydın sancakları halkına kendisine yardım edeceklerine ilişkin “üçten dokuza kadar ant ettirdikten” sonra askeri güç derledi. Kazdağı(İda), Sındırgı ve Bigadiç yörelerinden 1600 yaya ve 1000 atlı oluşturdu. Sonra da kadıyı kovdu. Çevresindekileri beslemek için Sancak halkından, ayan ve eşraflardan sekban akçesi adıyla para topladı. Daha sonra kendisine Sırdırgı ve Bigadiç yörelerinde ortaya çıkmış Mumcu Musa, Çatma Şaban, Kulhalife çeteleri de katıldı. Evliya Çelebiye göre: “Ellibin askerle, elli vilayeti yağma ederdi.” Evliya Çelebi’nin belirttiği ellibin asker sözünün abartma olabileceğini olurluyoruz. Ancak şurası gerçektir ki, bu olay Birgi yöresinde ve Aydın Eli’nde zeybeklik etkinliğini arttırdı. Yine Evliya Çelebi: “Cennetoğlu buralı(Birgili) olduğundan kaleyi onarıp içine kapanmıştı.” der. Çelebi aynı yüzyılda Birgi yöresine geldiğine göre (1671’de ) bu olayla ilgili bilgiler hemen hemen tazeliğini koruyordu. Kalabalık sayıdaki askerle Cennetkarıoğlu’nun Birgi kalesine kapanması, bu olayın yöredeki etkisini açıklamaya yeterlidir. Tarihçi Joseph von Hammer: “Karesi Sancağı, Truva Ovaları’nı ve İda Dağı yaylalarını yakıp yıkan Cennetoğlu adında bir asiye sığınak olmuştu.” bilgisini verir. Cennetkarıoğlu, Honas kalesini kuşattıysa da alamadı. Anadolu sipahileri, Sadrazam Murat Paşa’ya başvurarak mallarını çalan Cennetkarıoğlu’nun yakalanmasını istediler. Cennetkarıoğlu’nun üstüne Cağalazade kardeşler gönderildiyse de, yenildiler. Bunun üzerine Dişlenk Hüseyin Paşa: “Kendisine serdarlık verildiğinde Cennetkarıoğlu’nu ortadan kaldıracağını” ileri sürmesi üzerine,1625 Ağustosunda serdarlık verilerek gönderildi. Manisa, Balıkesir, Bergama, Mihaliç, İzmir ve Tire yörelerinin seferde bulunmayan askerleri Dişlenk Hüseyin Paşa'nın buyruğuna verildi. Cennetkarıoğlu aldatma yaparak uydurma bir fermanla Dişlenk Hüseyin Paşa’nın celali eşkiyası olduğunu kadı ve sancakbeylerine bildirdi. Hükümet yeni bir ferman düzenleyerek aldatmayı bozduğu gibi, Şeyhülislam Yahya Efendi’den aldığı bir fetva ile, hükümet ve askerlerin zulmü yüzünden halktan Cennetkarıoğlu ile birleşme andı yapanların antlarını bozduklarında karılarının boş olmayacağını duyurdu. Ardından da Cennetkarıoğlu’na yataklık ettikleri için halka işkence yapılmaması Dişlenk Hüseyin Paşa’dan istendi. Cennetkarıoğlu Tire ve Turgutlu’yu aldıktan başka, çevresine yeni güçler toplayıp, Manisa’ya yürüdü. Ancak Manisa alanında Dişlenk Hüseyin Paşa’ya yenilerek kaçtı. Denizli sınırında tutuldu. 1625’de Birgi’de kazığa oturtuldu. Cennetkarıoğlu öldürüldü ama, Birgi yöresi onun çetelerinden tümüyle arıtılamadı. Evliya Çelebi: “Bir daha baş kaldıranlara sığınak olmasın diye Murat Paşa (Birgi’nin) dış kalesini yıktırdı. İç kale hala bayındırdır.” der. Ayaklanma bastırıldıktan sonra kentin yarısından çoğu yıkıma uğradı. Birgi halkının büyük kısmı ya öldürüldü, ya da sürüldü.
1640’da kaleme aldığı “Cihannüma” adlı kısa coğrafya kitabında Katip Çelebi, Birgi için şunları yazar: “...ve Birgi’nin camii ve hamam ve çarşısı vardır. Meyvelerinden narı çok boldur; çevreye gönderilir. Bu kentte oldukça çok, erdemliler ortaya çıkmıştır. Hoca Atai Efendi ve Birgili Mehmet Efendi ve Hoca-zade. Bu beldede değirmen döndürür akar sular boldur. Havası ve suyu hoştur; bunun dağı ki, Bozdağ’dır. Manisa ve Tire ve Akhisar ve Mermere halkının yaylağıdır.”
1653 yılında Birgi’de zorlu bir yer sarsıntısı oldu. 1657’de zengin tacir Derviş Ağa Birgi’de Darül Hadis medresesi yaptırdı 1658’den sonra bir takım bölükbaşılar Birgi yöresinde haydutluk ettiler. 1663’de tacir Derviş Ağa Birgi’de bir cami (Çarşı Camii) yaptırdı.XVII. yüzyıl içinde Hacı Arif Mehmet Efendi tarafından Birgi’de bir kütüphane, bir mescid, Birgi-Allahdiyen’de bir han yaptırıldı. 1668’de Birgi’de bir deprem daha oldu. 1672’de Keles(Kiraz) kazasından Köseoğulları diye bilinen Beşkardeşler eşkiyalık ettiler. Balyambolu(Beydağ) ve Birgi’ye gelerek öldürüm ve yağmada bulundular. XVII. yüzyılda Birgi kaza merkezidir.
XVII. yüzyılın ikinci yarısında 1671’de Birgi’ye gelen gezgin Evliya Çelebi, Soğancızade ve Arif Çelebi konaklarında konuk edilmiş olup, bu dönemin Birgisi üzerine şu bilgileri vermişti: “Bir iki’den bozma olarak Birki derler, Cemşid neslinden Siriye Melike’nin yapısıdır. Kışlak tahtı idi. Yaylağı hala kuzeyde Bozdağ denilen yüksek dağdır. Şehir dağın kıblesi eteğinde dereli tepeli bir yerdedir. Aydın Bey oğullarından Mehmet Şah’ın fethidir... Aydın Sancağı’nda paşa hassıdır. Üçyüz payesiyle şerif kazadır. Kethüda yeri ve serdarı vardır. İçel olduğundan kalesinde dizdarı ve neferleri yoktur. Uleması çoktur. Kalesi Bozdağ dibinde, balık sırtı gibi bir bayır üzerindedir... İç kale hala mamurdur. Etrafı üçbin evlidir. Ama havalesi vardır. İçinde dörtyüz kargir evler vardır. Aşağı varoş şehri ile 18 mahalle ve 4 mihraptır. En meşhur camii Eski Cami’dir ki, Aydın Bay oğlu Mehmet Şah tarafından yaptırılmıştır. Kubbesi (çatısı) kurşunlu olup, kubbenin içi ve duvarları rengarenk nakışlarla süslüdür. Mihrabın nakışları da fevkaladedir. Uzunluğu ve enliliği zergerdan mest ayak ile seksen adımdır. Onaltı somaki sütun üzerinedir. Üç kapısı vardır. Minberi gayet sanatlı ağaç oymadır. Kıble kapısının üzerindeki tarihi budur: “Bismillahirrahmanirrahim. Fütiha hazel ma’bed binasrullahi fi eyyami devletil emir elkebir el gazi fi sebillillah Muhammed bin Aydın fi tarihi sene seb’a ve seb’amie” Minaresi tuğla ve çinidir. Avlusu etrafında sofalar ve medrese hücreleri vardır. Kapısı önündeki kubbe altında hayır sahibi yatar. Kuzeye bakan kapısı üzerindeki tarih budur: “Büniyet hazihit türbeti lil emir el kebir el’alim, el mücahid, el murabıt Ebülhayrat essultanülguzzat mübarizuddevleti veddin Mehmed Şah bin Aydın nevverallahu merkadehu Amin sene erbaa ve selasin ve tis’amie.” Bu merkad içinde Mehmed ve Umur Şah ile İsa Gazi yatarlar(Çelebi burada İbrahim Bahadır Bey’i yazmamıştır)
Camiin kıblesindeki medrese, Sultan Hanım Gülsüm hayratıdır. Birki’li Mehmet Efendi burada bilgi tahsil etmiştir. Hanım Gülsüm, hafız, müfessir ve muhaddis’tir. Şehrin evleri kiremitli olup, 2600 adettir. Her biri bağ ve bahçeli, akarsuludur. Tire’den gelirken bu Birki şehri, bağ ve bahçeden hiç görünmez. Bu varoşun imaretlerinden Derviş Ağa Camii kargir kubbelidir. Dış sofaları altı sütun üzerinedir... Bu camie yakın Derviş Ağa Medresesi yetmiş adet hücreli (günümüzde yalnızca yedi küçük hücre bulunur) ve kurşun kaplıdır. Kapısı üzerindeki tarihi 1078’dir. Yukarı kalede Aydın Beyoğlu Medresesi hariç medreselerindendir. Yedi çocuk mektebi, ikiyüz dükkan, iki han, bir hamam vardır. Hamamın önü geniş bir çimenliktir. Şehir bir dere içinde olup, dört köprü vardır. 47 un değirmenleri olup, su ve havası sahil havasıdır. Kadın ve erkekleri edeplidir. Yedi türlü elvan kirazı vardır. Bilhassa Nif kirazı sulu ve gayet iri olup, bir tanesi keklik yumurtası kadar vardır. İnciri, narı, üzümü, limonu, turuncu, servi ve çınarı meşhurdur. Tire ipliği bu şehre mahsustur. Ham ipek gibi gayet güzel ipliği olup, tüccarlar bütün vilayetlere yüklerle götürürler.
Kalenin kuzeyindeki mezarlıkta Birgili Mehmet Efendi gömülüdür; meşhur bilgindir. Kitab-ı Tarikat-i Muhammediye’si, nahiv ilminde İmtihan-ı Ezkiya, yine nahivde İzhar-ı Avamil onların eserleridir. Mehmed İbn. Abdülkerim Eşşehir Bezülfü Nigar bütün ilimlerde risalei talibi var. Birgili Mehmet Efendi yakınında yatar. Zahir alimlerdendir. Hala halk arasında okunan (Birgili risalesi) onundur. Akaide ait bir risalesi vardır ki, emsalsizdir. Bilginler arasında Mehmet Çelebi diye meşhurdur. Yunuszade Mustafa Birki de burada gömülüdür.” “Birgili Risalesi” nin yazarının adını El- Mevla Mehmet Çelebi İbn-i Abdülkadir Efendi olarak saptadık. Birgi’de yaşamış ve ölmüş olan bu kişinin mezarı, İmam-ı Birgivi Mehmet Efendi’nin mezarının yakınındadır.
İslam Ansiklopedisi, cilt: II’de Prof. Besim Darkot: “Evliya Çelebi’nin kayıtlarına göre kentin kale içinde 400 bayındır ve gösterişli eski yapı ile aşağı yörede ayrıca 18 mahalleye ayrılmış 2400 evi bulunduğuna bakılırsa, nüfusunun 15.000’den aşağı olmadığı oranlanabilir” bilgisini verir. Görüldüğü gibi Birgi XVII. yüzyıl ikinci yarısında bir oranda kendini toparlayabilmiştir. 28 Nisan 1699’da İngiliz gezgin Edmund Chishull, Sardis’ten başlayan, Bozdağ’daki yaz otlakları üzerinden Birgi’ye ulaşan yolu geçti. Bozdağ’ı aşan bu yolu anlatan Chishull: “Onun sarp ve geçilmesi zor bir yol olduğunu” belirtir. Chishull 1699 yılının Birgisi hakkında ise şu bilgileri verir: “Birgi, Sardis yolunda Tmolus Dağı’nın(Bozdağ) güney eteğinde, çok büyük ve güzel iki camii olan sevimli ve önemli bir Türk kasabasıdır. Konumuna bakılırsa bu kent, olasılıkla Antik dönemin Hypaepae’sidir. Ovidius’un ve Strabon’un Hypaepae betimlemeleri bu kasabaya uymaktadır (yazarın notu: Chishull, Bozdağ eteğinde şimdiki Günlüce Köyü’nün bulunduğu yerdeki Antik Hypapa Kenti ile, ondan yaklaşık 9-10 km. doğusundaki yine Bozdağ eteğinde bulunan Birgi’yi karıştırmıştır.) İçtenlikli bir ortamda dinlenme mutluluğunu tattığımız bir handa konuk edilmiştik. Bir önceki günün yorgunluğu nedeniyle buradaki olanaklar bizim gözümüzde, bir sarayda bulabileceğimiz rahatlık ve eğlenceden daha değerliydi.” Günümüz Birgi’sinde şimdi böyle bir han yoktur.
1704’de Hacı Ömer bin Hüseyin tarafından Birgi’nin Sine Manallesi’nde büyük bir medrese yaptırıldıysa da, bu yapıdan günümüze bir iz kalmamıştır. 1739’da Birgi yöresinde olan deprem tehlikeler yarattı. “Şerh-i Ala Usulü’l-Hadis-i Birgivi” adlı çevirisi olan, 1733’de Birgi’deki Aydınoğlu Medresesi’nde müderrislik yapmış Davud-ül Karsi de Birgi’de yaşamış ve 1744’de ölünce İmam-ı Birgivi Mehmet Efendi’nin yanına gömülmüştür. XVIII. yüzyılda Birgi, merkezi Aydıngüzelhisar Kenti olan Aydın Livası’na bağlıydı. Malumoğlu Hacı Hasan tarafından XVIII. yüzyılda Birgi’nin Demirbaba Mahallesi’nde bir çeşme yaptırıldı. Bu yüzyılda Hacı Osman tarafından Birgi’de altta 6 hücre, üstte 2 hücreden oluşan bir medrese ile bir mescid yaptırılmış; 1942’de yıkılan bu medresenin enkazından eski Birgi Belediye binası yapılmıştı. Yine aynı yüzyılda Beyzade Hacı Ali Efendi’nin Birgi’de yaptırdığı “Beyler Misafirhanesi” bugün bakımsızlık ve ilgisizlikten yıkılmış durumdadır. Birgili zengin tüccar Çakır Ağa tarafından 1761’de Birgi’de yapımına başlanan “Çakır Ağa Konağı” XVIII. yüzyıl mimari tekniğinin düşünceleri ile yükselmiş ve 1764 yılında tamamlanmıştı. Restorasyonu yapılan konak bugün müze durumuna getirilmiştir. Salih oğlu Hacı Salih tarafından Demirbaba Mahallesi’nde yaptırılan “sebil” günümüze ulaşmamıştır. İç ayaklanmalar dolayısı ile Birgi’ye askeri sıfatla gönderilen Hacı Kara Mehmet Efendi aslen İstanbul’un Bakırköy’ünden olup, önceleri Ankara, Kütahya, Yamburg dolaylarındaki ayaklanmaların bastırılmasında görev almış, Birgi’de hizmet vermiş ve 85-90 yaşlarında hacı olmak için gittiği Hicaz’da ölmüştür. Hacı Kara Mehmet Efendi ve sonraki Karaoğulları, XVIII. yüzyıl başlarından XIX. yüzyıl ortalarına değin Aydın ve Manisa yörelerini derebeyi gibi yöneterek önemli rol oynayan Karaosmanoğulları ailesinin yukarı Küçükmenderes Havzası’ndaki “Birgi Mütesellimi” idiler. Yani Karaoğulları, Manisa merkezli Karaosmanoğulları adına Birgi kazasına bağlı tüm Timarlar’ın Ağası idiler. “Kara” sözcüğü ise buyurucu, yönetici, önder, gibi anlamlarda kullanılırdı. Mehmet Efendi’nin oğlu Hacı Mustafa Karaoğlu Birgi’de yerleşti ve 1762 yılında Karaoğlu adı ile tanınan kubbeli camii ve bahçesindeki şadırvanı yaptırdı. Karaoğlu Hacı Mustafa Efendi, Camiin avlusunda yaptırdığı medresede kendisi onursal müderrislikde bulundu. Bu konulu vasiyetnamesinde: “Medrese-i mersumenin müderrisliğini kendim hayatta oldukça kendime meşrute kıldım. Dar-ı fenadan, dar-ı ahirete intikal eylediğimde, medresenin müderrisliğine gayet liyakatlı bir kişi tayin olunup, yevmiye 30 akçe vazife-i tedrisiye verile” demiştir. Karaoğlu Mustafa Efendi’nin kendi Camii’nin kuzeyinde yaptırdığı sübyan mektebi ahşaptan 5 hücreli yer odası olup, 1940’da yıkılmıştır. Birgi altında bir çeşme ve 1782’de Birgi’de büyük bir han da yaptıran Hacı Mustafa Karaoğlu, 1795 yılında Birgi’de ölmüş ve yaptırdığı camiin günbatı yönündeki minaresi yakınına gömülmüştür. Karaoğlu Mustafa Efendi’nin Birgi’de oluşturduğu bu büyük külliyeden günümüze yalnızca Karaoğlu Camii ve bahçesindeki şadırvan kalmıştır. Bu dönemin Birgisi: deri yapımevleri, çok sayıda su değirmenleri, pirinç öğüten değirmenleri, zeytinyağı yapımevleri, susamyağı yapımevleri, dokumacıları, terzileri, ayakkabıcıları ile üretime dönük bir canlılığa sahipti.
1807 yılında Bıçakcı Esseyid Hacı Ali Ağa tarafından Birgi’de yaptırılan Koca Çeşme, bugün Bozdağ yolunun kıyısında, Çarşı Camii’nin günbatı yönünde kullanılmaz durumda iken, Birgi Belediyesi’nin 2005 yılında gerçekleştirdiği restorasyon ve çevre düzenlemesi ile yeniden işlerlik kazanmıştır. Kitabesi de olan Çeşmenin yalak taşını oluşturan nesne, Antik bir mermer lahidin alt teknesidir. Birgi 1820 yılında Aydın Livası’nda bulunan memleketlerden biridir. XIX. yüzyılda Aydın bölgesinde Atçalı Kel Mehmet Efe, Birgili Cennetkarıoğlu gibi, hükümet görevlilerinin zulmüne karşı ayaklanmış; oldukça çok yandaş toplamış, üstelik 1826’da ocakları kaldırılan Yeniçeriler’den kimileri de Mehmet Efe’ye katılmışlardı. Küçükmenderes Havzası’ndaki Birgi, Tire, Bayındır, Ödemiş, Balyambolu (Beydağ), Atçalı Kel Mehmet Efe’nin elebaşılarından Çakmakoğlu Mehmet komutasındaki birkaç yüz neferlik silahlı güç tarafından zapt edilmişti. Bu nedenle adı geçen yerlerdeki voyvoda, kadı, naib, müftü gibi yöneticiler yöreyi terk etmişlerdi. Yörede yeniden Osmanlı Devleti’nin egemenliğinin kurulması 1829’da Birgi, Bayındır, Balyambolu, Tire ve Ödemiş’in Karaosmanoğlu Yetim Ahmet Ağa tarafından geri alınmasıyla olur. 1831’de Osmanlı İmparatorluğu’nda yapılan nüfus sayımında Birgi kaza merkezi olarak görülür.
Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Navarin’de donanmasının yakılması üzerine Osmanlı Sultanı II. Mahmut’dan Suriye valiliğini istemesi ile başlayan anlaşmazlık Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın, oğlu İbrahim Paşa yönetiminde bir orduyu Suriye’ye göndermesi ile sürdü. Mısır Seraskeri İbrahim Paşa, Osmanlı ordusunu 1832 Belen ve 1833 Konya savaşlarında yendi. Kütahya’ya girdi. Batı Anadolu’da hiyerarşik bir hükümet kuruluşuna gitti. 1833’de Osmanlı Devleti’nin hükmü Anadolu’da hemen hemen silinmişti. Aydın Sancağı’na Süleyman Bey mütesellim atanarak, Osmanlı mütesellimi görevinden alındı. Birgi de içinde olmak üzere kazalardaki voyvodalıklara Mısır Seraskeri İbrahim Paşa’nın adamlarından atamalar yapıldı. Mısır ordusuna bağlı askerler getirilerek bölge denetim altında tutuldu. Gelir kaynakları Mısır Seraskerliği’ne dönüştürüldü. Bu dönemde diğer yerlerdeki gibi Birgi yöresinde de huzursuzluk arttı ve ekonomik bakımdan büyük bir darbe yenildi. Bu durum 1834 yılına değin sürdü. Bundan sonra Osmanlı Devleti’nin hükmü yeniden Birgi ve yöresinde geçmeye başladı.
1835’de Birgi’ye gelen Fransız gezgini Charles Felix Marie Texier kenti şöyle tanımlar: “Birgi kenti eski yapıtlardan hiçbir şey ortaya koymaz. Bu kent Tmolos’dan hızla inen bir akarsuyun üzerinde kurulmuştur. İnce biçimde yapılmış bir köprü kentin iki kısmını birleştirir. Güzel ağaçlar sokaklarını gölgelendirir. Türlü renklerle boyanmış evleri ona sıradan Müslüman kentlerinde bulunmayan şen bir durum ve zengin bir görünüm verir. Büyük Camii (Aydınoğlu Mehmet Bey’in 1312’de yaptırdığı) kurşun bir kubbe ile örtülmüştür. Eski granit direklerinden yapılmış kemerleri vardır. Direklerin altlıkları, eski direk başlıklarıdır. Bir İngiliz gezgin buraya Birgi adının verilmesine neden kaleler ve burçlar olduğunu savlamışsa da, çevresinde buna yol gösterecek hiçbir yapıt, bir kale yeri izi yoktur. (yazarın notu: Texier, 1625’de Murat Paşa tarafından Birgi kalesinin yıktırıldığını 1835’de bilmiyordu.) Tmolos’u (Bozdağ’ı) geçmek için bu kentten Ekimin dördünde ayrıldım. Birgi’nin Ağası bana atlarla birlikte, yolu göstermek için de önden birkaç kişi gönderdi. Çünkü bu yollar pek az işleyen ve ülkede gezginler için pek az güvenilir olan kısımdan idi... Birgi’den geçen akarsu (Birgi Çayı) yatağını izleyerek kuzeye doğru gidiyorduk. Büyük taş köprüden başka, sular pek şiddetli geldiği zaman kaldırılan bir çok küçük ağaç köprüler vardı. Kente egemen olan dağlar ceviz ve kestane ormanlarıdır.”
1844 tarihli Osmanlı Temettüat Defterleri’ne göre Birgi: Sarubey, Çörekbaba, Manastır, Kurtgazi, Akmescid, Taşpazar, Hızırlık, Karataş, Börekci, Kızılmescid, Camiikebir, Sasalu, Sine, Dernek, Timurbaba adlarında mahalleler ve 772 haneden oluşuyordu. Bu ise yaklaşık 3900 kadar bir nüfusu belirtir. Bu arada XIX. yüzyıla değin çok düşük olan Hristiyan nüfusunda batıdaki Yunanistan ve adalardan gerçekleşen göçlerle bir oranda artış olmuşsa da, bu artış hiçbir zaman Müslüman-Türk nüfusunun üzerine çıkamamıştır. Ama Yuinanlılar, Kurtuluş Savaşımız’ın başlarında 1919’da sahte belgelerle Hristiyan nüfusu çok göstermeye çalışarak İzmir’e asker çıkarmışlardır.
1850’de Birgi ve yöresinde bir deprem daha oldu. 1852’de Aguzzade Abdülgani tarafından Birgi’de bir medrese yaptırıldı. Bu yapıdan da günümüze bir iz kalmamıştır. 1865’de Birgi ve çevresinde salgın taun(veba) hastalığı görüldü. Taun çok sayıda insanın ölümüne yol açtı. Tüm bu zararlara yol açan olaylar Birgi’nin eski önemini, görkemli durumunu yitirmesine, kentin hızlı bir çöküşle sıradan bir kasaba düzeyine inmesine neden oldu. Öte yandan Birgi’nin 9 kilometre güney batısındaki Ödemiş’in iktisadi ve sosyal bakımdan önemini arttırması nedeniyle, Birgi yerini Ödemiş’e kaptırdı. 1867 yılında Aydın Eyaleti örgütünün yeniden düzenlenmesi sırasında Birgi bu yıla değin kaza merkezi iken, 1867’den sonra bucak merkezi oldu ve Ödemiş Kazası’na bağlandı. Birgi’de 1889 yılında belediye örgütü kuruldu.
1891’de yukarı Küçükmenderes Havzası’na gelen G.Weber, yöredeki izlenimlerini “Revue des etudes grecques 5,(1892), s.7-21” adlı dergide “Hypaepa, le kaleh d’Aiasourat, Birghi-Oedemich” başlığı altında yayınladı. G. Weber’in bu yazısında Birgi hakkındaki izlenimleri şöyledir: “Bu kent değerli yapıtlara sahip olmasına karşın pek ziyaret edilmişe benzemiyor. Birgi, Ödemiş’e yarım saat uzaklıkta Boz-dagh’a çıkan yol üstünde kurulmuştur. Bu Boz-dagh zeytinliklerle örtülüdür. Boz-dagh’a dik olarak güneye doğru ilerlersek Avulcuk Tepesi’ne ulaşırız. Bu kentin(Birgi’nin) nüfusu 2500 kadardır ve 200 Grek(Yunanlı) vardır. Yüksekliği 212 metre ve 50’dir. Birgi ilk yıllarına bakışla gerileyen bir kenttir. Ödemiş’in kuruluşundan beri burada oturanlar Ödemiş’e gitmişlerdir.Üstelik Ortaçağ’da Birgi, Caystre(Küçükmenderes) bölgesinin başkentiydi.
Bu kentin en önemli özelliği içinden geçen ırmaktır(Birgi Çayı). Yazın kuruyan ırmak, Boz-dagh’da karın erimesiyle kışın artar. Genişliği 40 metre kadardır. Sık sık yatak değiştirdiğinden her iki yanını taş duvarla örmek gereklidir. Birgi’nin girişinde oldukça verimli tarlalar görünür. Kentin merkezinde Ortaçağ’dan kalma bir kemerli köprü ile ırmaktan geçilir. Bu köprü kente güzellik verir. Kent yaygın gelişmektedir. Evler yamaca kurulmuşlar ve derece derece yükselirler. Caddeleri dardır. Buna karşın çiçek ve çam ağacı kokuları hoştur. Kentin suyu çoktur. Her yerde çeşme vardır. Sesleri duyulur. Sağda (doğuda) Aydın preslerinin evi vardır. Ama şu anda yıkılmış durumdadır. Verimli çağdan kalan en önemli yapıtlar Karaoğlu(camii) ve Ulucamii’dir.Ulu Camii daha eskidir ve Selçuklu stilidir. Aslında büyüklüğü bir yana, bu camii Ayasuluk(Selçuk) Büyük Camii ile aynıdır. Ön cephesi eski yapıtlardan alınmış mermerlerle yapılmıştır. Doğu köşesinde (Cami Mekke’ye yönlendirilmiştir) 3 metre yükseklikte Antik Çağ’dan gelme mermerden yatan aslan heykeli vardır. Güney doğu yönünde iki blok mermer üstünde, kabartma durumunda Ephesos’daki Saint Luc’ün gömütüne benzer iki haç vardır. Birisi yatık durumdadır. Diğer ayrıntılarda Hellen etkisi görünür. Grek döneminden kalma (yazarın notu: Birgi’de Antik Çağ’da hiçbir zaman Grekler bulunmamıştır. Weber burada büyük bir yanlışlık içindedir.) bu yapı gereçleri Hristiyan ve Müslümanlara yaramıştır. Kapılar ve pencereler büyük bir özenle yapılmıştır. Her iki kapı ki, bugün kuzey doğudaki kapalıdır ve çok yüksektir. Kapı süslemeleri Ayasulug(Selçuk) Camii’nde olduğu gibi İran sanatının etkisinde kalmıştır. İç kısımda Arabesk durum egemendir. Ayasulug Camii’nden ayrılan tek nokta mermerlerin benzer olmayışıdır. Pencerelerin süsleri, kıyıları da çok varsıldır. Avlu kapısında Charles Texier’in dediği gibi kolonlara temel oluşturan mermer tabanlar yoktur. Tahtadan tavan, yeşilli siyahlı mermerden yapılmış sütunlarla desteklenmiştir. Sütunlar 15 kadardır ve 4 sıradır. Üç sırası dörder kolon, sonuncu sıra ise (güney batıda) üç kolon (sütun)’ludur ve kemerlerle bağlanmıştır. Kolonlar yalındır. Mihrap yeşil renkli (doğrusu Turkuaz mavisi) emayeli tuğladan yapılmıştır. Bursa’da Yeşil Camii’nkine benzerdir. Çevresi beyaz ve yeşil mozaiklidir. Gene İran sanat etkisi görülür. İmam kürsüsü (minber) ağaçtan yapılmış gerçek bir sanat yapıtıdır. Yıldız, çiçek ve yapraklar bezemi oluşturur. Söylenildiğine göre bu camide bir kandil (candelabre) vardı. Ama Osmanlı sultanının isteği üzerine İstanbul’a getirildi. Avluda çok eski türbe vardır. Aydın Beyleri’nin türbesi sanılıyor. Minare gene yeşil ve kırmızı emayeli tuğladan yapılmıştır. İmam bu camiin yapım tarihini XIV. yüzyıl olarak savlamıştı.
İkinci Camii (Karaoğlu Camii) XVIII. yüzyıl tarihlidir. Bölgede Karaoğlu diye bilinen varsıl derebeyi tarafından yaptırılmıştır. Gömütü minarenin yanındadır. Kapı dört eski kolondan yapılmıştır. Üçüncü granittir. Birinci mermerdendir ve bunun sütun başlığı ağaç yapraklarıyla süslüdür. Üç sütun Korent biçemlidir
. Büyük köprünün yanında, doğuda evler arasında kalmış sekizgen bir kule vardır. Ortaçağ’dan kalmadır. Yanında eski ve Bizans kalıntılı medrese bulunur.(Yazarın notu: Bu Pyrgos: kule bugün yine Birgi’de bulunmaktadır.Ama yanındaki medrese yıkılmıştır.) Ağaçtan yapılmış medresenin altında Korent sütun başlığı ve üstünde Grek yazısı olan bir mermer konstant vardır. Kentin yukarısında daha yeni (1891 yılına göre) yapılmış bir köprü vardır.
Daha çok bilgi için M.Carabacek’in 1870’de yayınlanmış 531 sahifelik kitabına başvurmak gerekir. Bilgin çalışmasını Arap ve Bizans tarihi üzerine yapmıştır. İzmir’de Caystre(Küçükmenderes) ve Meandre(Büyükmenderes)’de 1300 ‘den, 1426’ya değin egemen olmuş hükümdarları birbir anlatmıştır... Birgi deniz kıyısına uzak olduğundan aynı zamanda çeşitli saldırılardan korunmuştur.
Birgi ya da Pyrgion, Aydın Beyleri’nin Saint Dennis Kenti (Fransa’da sayfiye kenti) gibidir. Tüm bu veriler Birgi’nin bugünkü bilgilerimizi doğrular. Pamfilya (Bugünkü Antalya bölgesi) Roma İmparatorluğu’ndan ayrıldıktan sonra ve Antalya (Attaleia) Hristiyanlığın merkezi olduktan sonra Perge Kenti ve Birgi (metropoliten birliği) beraber olmuşlardır. Bu işlem 1193-1199 yılları arasında gerçekleşmiştir(Bibliografya: Gelzer,s.547). Bizans dilinde Birgi’nin adı Dios Hieron’dur. “Acta et Diplomata” adlı yapıtta geçer bu ad. Üstelik tarihçi Hierocles de, Dios Hieron diye söz eder... Kimi Bizanslı konsillerin yapıtlarında Dios Hieron’un adı Christopolis’tir. Daha sonraki Hristiyanlar kentin adını yeniden değiştirdiler.
Özet olarak diyebiliriz ki, Ptolemee, Pline ve diğer Bizanslı yazarlar Dios Hieron’u Cayster(Küçükmenderes) vadisinin yukarısına haritalarında yerleştirmişlerdir. Etienne ve Thucydide aksine deniz kıyısında bir tek Dioıs Hieron’u tanırlar... Gerçekten böylesine zıt iki düşünceyi kabullenmek, aynı adlı iki kentin varlığını kabullenmek biraz zor. Sonuç olarak her şey aydınlanıyor. Birgi ya da Birghi, Aydın Beyliği’nin başkentidir. Ortaçağ’da adı Pyrgion, Hristiyanlığın ilk dönemlerinde Christopolis ve İlkçağ’da Dios Hieron’dur.
G. WEBER / Smyrne, Septembre-1891.”
İ. Cavit, “Aydın Vilayeti’ne Mahsus Salname” adlı yapıtında Birgi’nin 1892 yılındaki durumunu şöyle belirtir: “Kuzeyinde Mermeris Bucağı ve Kasaba(Turgutlu) Kazası, doğusunda Kelas(Kiraz) Bucağı, güneyinde Ödemiş Kazası, batısında Bayındır Kazası ile sınırlıdır. Köyleri 43 parçadır. Nüfusu (köyleri ile birlikte toplam) 18.246 olup, bunun 9130’u erkek ve 9116’sı kadındır. Bucak merkezi deniz yüzeyinden 219 metre yüksek olan ve Timulus Dağı’nın bir tepesinde bulunan, 2591’i erkek, 2420’si kadın olarak 5011 nüfusu ve 1008 meskeni olan Birgi kasabasıdır. Ödemiş ve Birgi kasabasındaki fenerlerin sayısı 221 olup, bunun üçtebiri Birgi’ye ilişkindir.”
1896 yılında Çakırcalı Mehmet Efe tarafından Birgili Rum Apostol ustaya Birgi’nin Avulcuk Köyü’ndeki cami yaptırıldı. İzmirli M. Fontrier XIX. yüzyıl sonu Birgisi için: “Pyrgi, Kaystros(Küçükmenderes) vadisinde ve Ödemiş’in iki saat kuzey doğusunda Hristiyanlarla, Türkler’in oturdukları bir köydür. Eskiden ipekleri ile ünlü olduğu halde, şimdi sönük ve yoksul bir yerdir” bilgisini verir. XIX. yüzyılda Birgi’de Bayramhocaoğlu tarafından iki hücreli ahşap bir medrese yaptırılmış, ama sonradan yıkılmıştır.
XIX. yüzyıl sonları, XX. yüzyıl başlarında Aydın Eli’ni oldukça uğraştırmış olan Çakırcalı Mehmet Efe için İzmir Valisi Kamil Paşa’nın araya girmesi ve durumu İstanbul’a bildirmesiyle, Osmanlı Padişahı II. Abdülhamit’ten af çıktı. Ancak Efe yüze çıkma olayının Birgi’de gerçekleşmesini koşul olarak ileriye sürmüştü. Ödemiş Kaymakamı Hilmi Bey ve takip müfrezeleri komutanı Binbaşı Ahmet Efendi af töreni için Birgi’ye geldiler. Tören 26 Mayıs 1904’de kalabalık bir izleyici kitlesi önünde, Birgi hükümet binasında gerçekleşti. Çakırcalı Mehmet Efe, Kaymakam Hilmi Bey’in okuduğu Padişah II. Abdülhamit’in af ile ilgili İrade-i seniyye’sini dinledikten sonra birlikte atlarına binerek batıdaki kaza merkezi Ödemiş’e gidildi. Çakırcalı Mehmet Efe 5 altın aylıkla Kırserdarı olmuştu. Bu sıralarda Çakırcalı’nın büyük düşmanlarından Kamalı Mustafa Efe zeybekleriyle çeteciliğini ve vurgunlarını artırdı. 1904 yılında Kamalı Mustafa Efe ve zeybekleri bahar mevsiminin bir gecesinde Birgi altındaki Rum Pandeli’nin bahçevanında (şimdiki Dedeler bahçevanı), havuz başında eğlenirken çevrelerini saran Çakırcalı Mehmet Efe ve zeybeklerince öldürüldüler. Kamalı çetesinden yalnızca iki kişi sağ kurtulabildi.
İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edildiği haberi alındığı gün 15 Mayıs 1919’da İzmir Redd-i İlhak Heyeti’nin tarihi mesajı Birgi’ye de geldi. Birgi’de Belediye Başkanı Tevfik Bey’in önderliğinde, Aydınoğlu Mehmet Bey’in yaptırdığı Ulucamii’de(Camii Kebir) bir toplantı yapıldı.Toplantıya Postlu Mestan Efe de çağrıldı. Birgi’yi savunma kararı alındı. Toplantıda ulusal direniş için toplanacak milislerin komutanlığı Postlu Mestan Efe’ye verildi. Hacı Karaoğlu Salih(Özben) Bey’e İzmir’de bunan İtilaf Devletleri mümessillerine protesto telgrafları çekme görevi verildi. Birgi’deki Ulucamii’de toplanan bu kurulun elinde önemli anlamda para, silah ve askeri bir güç olmadan İzmir’deki İtilaf Devletleri mümessilllerine protesto telgrafları çekmesi büyük bir yüreklilik ve yurtseverlik örneğidir. Salih Vecdi (Can) Bey Ödemiş ile bağlantıya geçecekti. Ancak Salih Vecdi Bey Ödemiş’e gittiği halde, bir olumlu sonuç alamadı. Postlu Mestan Efe hemen Bozdağ cephesinin hazırlığına başladı. Bu sırada Ödemiş’te de Kuvayı Milliye hazırlığına başlanmış, bir ulusal kuruluş oluşturulmuş, halkın silahlanması için herkese çağırı yapılmıştı. Birkaç gün içinde köylülerden eli silah tutanlarla, zeybeklerin hemen hepsi çağırıya uymuşlar, Ödemiş’e gelmişlerdi. Bunlar arasında Birgi’den Postlu Mestan Efe ile, Adagide’den(Ovakent) Ketendereli Mustafa Efe göze çarpıyordu. 30 Mayıs 1919 günü Ödemiş Hastahane caddesindeki iki katlı askeri depboydan, gelenlere karamartin tüfekleri dağıtıldı. İnsan başına 100’er de mermi verildi. Postlu Mestan Efe cephe kuruluşu için buradan 143 adet Almanborulusu tüfeği elde etti. Postlu Mestan Efe’ye askeri danışman olarak Yüzbaşı Kalkandereli Rahmi görevlendirildi. Efe’nin görevi Bozdağ’da bulunmak ve Salihli yönünden gelecek düşmanı durdurmaktı. Ama sonradan Salihli’deki ulusal direniş için görev aldı. Salihli’ye gitmeden önce Hacı İlyas Köyü’ne giderek buradaki Yiğit Ordusu adlı Ödemişli direnişçilerin yürek gücünü yükseltmek amacıyla 100 atlısı ile geçit ve gösterişte bulundu. Ancak Postlu Mestan Efe, Birgili Rumlar’ın ve çevreden kimi kişilerin ayartıcı sözleriyle ulusal savaşıma atılmada durakladı. Düşmanın Bozdağ’a doğru gelmekte olduğu duyultusu üzerine halk dağıldı. Postlu Mestan Efe de ortadan kayboldu. Ancak Birgi’ye geldiğinde Rumlar tarafından iyi karşılanmadı. Doğru yolun ulusal direnişe katılmak olduğuna inanarak 18 Temmuz 1919 Cuma günü Bozdağ’a gelerek cephesini kurdu. Aynı gün Alaşehir’den Hüseyin Paşa’nın Mustafa Bey 30 kişilik ve Eşme Müftüsü Hacı Nafiz Efendi 40 kişilik güçleriyle Bozdağ cephesine katıldılar. Böylelikle Gediz vadisindeki Çerkez Ethem Bey cephesi ile, Büyükmenderes vadisindeki Demirci Mehmet Efe yöresi arasında Balkan Akıncıları adıyla yeni bir Kuvayı Milliye oluşarak 600 yaya, iki makinalı tüfek ve süvarilerden oluşan bir müfreze ortaya çıktı. Bu birlikler Bozdağ’da kulübeler yaparak yerleştiler ve Yunan işgaline giren Birgi’ye baskınlar düzenlediler.
I. Birgi Baskını: İkiyüz kişiye yakın milis gücü ve zeybekler Postlu Mestan Efe’nin önderliğinde Çerkez Hasan Efe, İzmirli İsmail Efe, Genevli Sabri Efe, Yunan piyade ve Efzon birliklerinin bulunduğu Birgi’ye baskın düzenlediler. Yunanlılar baskının yapılacağını önceden haber aldıkları için birliklerini bir tabura yakın takviye etmişlerdi. Birgi’ye doğudan Taşpazar mezarlığı yönünden Postlu Mestan Efe 30 zeybeği ile saldırıya geçti.Yunan karargahı olarak kullanılan Hacı Osman Medresesi yakınlarına sokuldu. İzmirli İsmail Efe yönetimindeki 50 kişilik güç, kuzeyden girerek Dikencik mezarlığına değin Yunanlılarla çarpıştılar. 30 kişilik Alaşehir müfrezesi ve 40 kişilik Eşme müfrezesi Topevi yönünden baskın verdiler. Genevli Sabri Efe 50 milisiyle batıdan saldırıya geçerek Kızılmescid yöresine geldi. Üç saatlik çarpışma, şehit veren milislerimizin üstün Yunan güçleri karşısında çekilmesi ile sonuçlandı. Şehitler 2 Eşmeli, 2 Birgili ve 1 Alaşehirli idi. Türk zeybek ve milislerinin Birgi’deki Yunan birliği üzerine gerçekleştirdiği bu baskını o sıralarda 10 yaşında bir çocuk olup, olayları görmüş olan Nevzat Gürkan şöyle anlatmıştı: “Birgi’deyken (İzmirli) İsmail Efe haber gönderdi: Yarın şafakla baskın yapılacak, köyde kimse kalmasın... Hava kararınca (Türkler’den) herkes ikişer üçer, sessiz sedasız Birgi’yi terk etti. Şafakla kıyamet koptu... Ertesi gün bomba gibi bir haber yayıldı Birgi sokaklarında; Yunanlılar’dan üç ölü, dört yaralı (vardı)... (Birgi’deki) Yunan karakol kumandanı bu baskından Birgi’nin (Türk) Nahiye Müdürü’nü sorumlu tuttu. Bir müfreze asker tarafından Müdür Birgi Deresi’nin yukarısına götürüldü... Müdür inançlı bir kahraman gibi yürüdü, başı dik, gözleri kin ve tiksinme dolu bir anlatımla Yunanlı askerlere baktı ve başına sıkılan tek kurşunla şehit edildi.”(Sahir Gürkan Belgeseli, sayfa:15,16). Yunan kayıplarının bu değin az gösterilmesi, Yunanlılar’ın bile bile çıkardığı amaçlı bir haber olabilir. Bu baskın sonucunda Yunanlılar Birgi’deki güçlerini bir alaya çıkardılar. Adagide’ye(Ovakent) de bir piyade alayı gönderdiler. Bu çarpışmaya katılmış olan Türk zeybek ve milislerinin verilerine göre Yunan kayıplarının aşağı yukarı 70 kişiyi bulduğu belirtilmiştir.
II. Birgi baskını: 26 Temmuz 1919 Pazar gecesi İzmirli İsmail Efe yönetiminde 100 milis, Sarı Ahmetoğlu Mustafa Ali yönetiminde 80 Bozdağlı milis, Yedeksubay Rıza Çetin yönetiminde 90 Birgili milisten oluşan ulusal güçler, ayrıca Halılarlı İzzet Bey, Musa Bey ve Murat Bey müfrezeleri Kestanelik yönünden Kocadöşemelik Tepesi’ndeki Yunanlılar’a saldırdılar. Alaşehirli Karaçavuş 30 süvari ile Ödemiş’ten gelebilecek takviye Yunan güçlerini vurmak görevi ile sol cenahta mevzilendi. Altı saatlik çarpışma üstün Yunan güçleri karşısında milislerin çekilmesi ile sonuçlandı. Ulusal güçler 7 şehit verdi. Türk zeybek ve milislerinin Birgi’deki Yunan birliği üzerine gerçekleştirdiği bu baskında Yunan kayıpları 30 kişi kadardı.
III. Birgi baskını: Bir süre sonra Yedeksubay Rızı Çetin yönetiminde 80, Postlu Mestan Efe yönetiminde 70, İzmirli İsmail Efe yönetiminde 70, Mursallılı İsmail Efe (Bu Efe, Ödemiş Kuvayı Milliyesi’nin oluşumu sırasında Halkapınar Cephesi’ni kuran kişidir.) yönetiminde 60, Öğretmen Ali Cengiz yönetiminde 50, Mustafa Ali yönetiminde 50, Kelas’tan 40, Karaerkek Mehmet Efe ve Avcı Mustafa yönetiminde 30 milis ve zeybekten oluşan ulusal güçler Birgi’ye saldırıya geçtiler. Postlu Mestan Efe ve Ali Cengiz müfrezeleri Hacı Hasan Köyü yönünden, Kelas müfrezesi ile, Yunanlılar’ın Taşpazar’daki birliklerine, Karaerkek Mehmet Efe ve Avcı Mustafa müfrezeleri ile Mursallılı İsmail Efe ve Rıza Çetin müfrezeleri Kocadöşemelik’teki Yunan birliklerine saldırıya geçtiler. Altı saat süren çarpışma sonunda üstün Yunan güçleri karşısında çekildiler. Bir şehit iki yaralımıza karşın Yunan kayıpları yaklaşık olarak 80 kişi kadardı. Ulusal direniş güçleri Birgi’ye daha sonraları da baskınlarda bulunmuşlardı. Ancak pekiştirmeli Yunan birlikleri kayıp vermelerine karşın Birgi’yi bırakmamışlardı.
Bozdağ cephesindeki ulusal direnişçilerin sık ara ile Yunanlılar’a baskın ve kayıplar verdirmesi, Yunanlılar’ın gönülgüçlerini bozdu. Tersine Ödemiş yöresi halkında gönülgücü yaratarak, Yunanlılar’ın yenilebileceği düşüncesi yerleşti. Çok kısa bir sürede Halkapınar Yaylası, Kemer Yaylası, Balyambolu(Beydağ) , Emirli, Bademiye, Üzümlü, Köseler, Cevizalanı gibi köy ve kasabalarda yeni ulusal direniş birlikleri oluşarak, cepheler açıldı. Tire yönünde de oluşan direniş yerleri ile Ödemiş yöresindeki Yunanlılar’ın II. Piyade Tümeni, ulusal direnişçiler tarafından kuşatıldı.
16-25 Ağustos 1919 tarihleri arasında yapılan ve Batı Anadolu Kuvayı Milliyesi’ni birleştirici bir rol oynayan Alaşehir Kongresi’ne Birgi’den Salih Vecdi (Can) Bey ile Saraçzade İsmail Hakkı Bey katılmışlardır. Yunanlılar 1920 yılına değin 34. Alay’dan bir tabur ile, Dağ Topçu Grubu’ndan bir bataryayı Birgi’de tuttular. 3 Mart 1920’de ise genel saldırıya geçerek Türk milisleri ve zeybeklerle çok kanlı çarpışmalara girip, Bozdağ Köyü’nü yaktılar. Sonra Yunanlılar, Anadolu’da genel saldırılarını başlatmaları üzerine, Birgi’deki birliklerinin büyük bir kısmını çekerek 1 piyade takımı bıraktılar. O sırada Ödemiş Ovası’nda Yunanlılar’a direnecek önemli milis güçleri de pek kalmamıştı. Kuvayı Milliyeciler yerel ayaklanmaların bastırılması ile uğraşıyorlardı. Birgi’deki işgalci Yunan birliğinin komutanı, güney batıdaki Avulcuk Köyü’ne bir karakol kurarak, kente giriş ve çıkışları ilk aşamada bu köye yerleştirdiği Yunan askerleri ile denetim altına almıştı. Bu zamanda Birgi: Çörekbaba, Sametbaba, Hızırbaba, Demirbaba, Saray, Camiikebir, Taşpazar, Eskihisar, Akmescid, Kurtgazi ve Sasalu adlı 11 mahalleden oluşuyordu. Türkler’in 30 Ağustos 1922’deki Büyük Utkusu’ndan sonra Yunanlılar 2 Eylül 1922’de Birgi’deki düzenli askeri birliklerini çekerken, yerli Yunanlılar’dan silahlandırdıkları 10 kişiye yakın milis gücü bıraktılar. Çok kısa bir süre sonra Türk Ordu güçlerinin yaklaşması üzerine, bu Yunanlı milisler ile, çekilmekte olan Yunan askerleri Birgi'yi ateşe verdiler. Bir yandan da ortada gördükleri Türk Birgililer’i vurup şehit etmeye başladılar. Birgi yanıyordu. Yanmamak için evlerinden çıkanlar Yunan kurşunlarına erek oldular ve öldüler. Evlerinden çıkmayanlar ise yanarak öldüler. Yunanlılar’ın suçsuz sivil halka uyguladığı bu tipik soykırımının sonucunda 63 erkek, 21 kadın ya kurşunla vurularak ya da yangında kavrularak şehit oldular. Bu olay, Ödemiş yöresinde Yunanlılar’ın 1919 yılı Ağustosunun son Cuma günü Mendegüme soykırımı-katliamından sonra gerçekleştirdiği ikinci soykırımı-katliamıydı. Birgi’nin yarıya yakını yandı. Halil Dural, “Ödemiş Tarihi” adlı yapıtının 45. sayfasında 2 Eylül 1922 Cumartesi günü Birgi’ye giren Türk akıncılarının başlarındaki efelerin adlarını: “Yağlar Köyü’nden Murat Bey, Ozan Köyü’nden Nasuh Efe, Umurca’dan İsa Efe, Şemsiler’den Bekir oğlu Mustafa” olarak vermektedir. 5 Eylül 1922’de Yörük Ali Efe komutasındaki milis zeybek süvari alayı, arkasından 6 Eylül 1922’de Çolak İbrahim Bey komutasındaki fırka önce Keles(Kiraz) ve sonra da Birgi’yi ele geçirerek Ödemiş’e akarlarken, diğer yerlerde olduğu gibi Birgi halkı da yollara çıktılar ve bu yorgun yiğitleri çılgınca alkışlayıp, kimileri davullarla zurnalarla akıncıların önünü keserlerken, kimileri koçlar kurban ettiler. İstiklal Savaşı gazilerinin yorgun ve tozlu yüzlerinde büyük utkunun sevinci vardı.
1923’te Birgi Cumhuriyet Türkiyesi, İzmir İli, Ödemiş İlçesi’nin bucağı durumunda kaldı. Birgi’de 67 sayılı Tarım Kredi Kooperatifi 1930’da açıldı. Birgi Kazım Paşa İlkokulu 1931’de öğretime başladı. Birgi’nin ilk fenni mezbahası 1935’de yapıldı. 1939’da Birgi Çayı taşarak büyük zararlara yol açtı. Bu sel felaketinin yıkıma uğrattığı Derviş Ağa Camii’nin güneyindeki Birgi’nin tarihi eski çarşısı 1951/2’de bırakılarak, dükkanlar doğudaki daha yüksek olan kısımda kuruldu ve selin yıkıp döktüğü tarihi çarşının yerine zeytin ağaçları dikildi. Bugün olmayan tarihi eski çarşı kuzey-güney yönünde iki cadde üzerine dizilmiş üç sıra dükkanlardan oluşuyordu. Dükkanların sayısı 100’ü geçkindi. Çarşıda çift cepheli olan dükkanlar uzun, tek cepheli olan dükkanlar ise çift cephelilerin yarısı kadardı. Bu yerde demirci, ayakkabı imalatçısı, terzi, bakkal, fırın, helvacı, kahvehane, berber, manifaturacı, lokanta, meyhane, kasap, 6 odası olan çift katlı han gibi esnaf dükkanları çarşının özünü oluşturuyordu. Dükkanlar ahşap, kargir ve taş gereçlerin kullanılması ile yapılmışlardı. Üzerleri ise kiremit çatıyla örtülüydü. Kentin içindeki büyük köprü 1940’da tamamlandı. Birgi’nin fenni haritası ile imar planı 1947’de yapıldı. 1948’de Birgi Belediyesi’ne ilişkin gelir getiren mallar 10.000 Türk lirası değerinde olup, bir bölümü sigortalıydı. 1947’de Birgi’de 300 öğrencisi olan bir ilkokul, Halkevi, Tarım Kredi Kooperatifi, özel kişilere ilişkin 5 fırın, 1 han, Belediyeye ilişkin 1 hamam, 20 sokak çeşmesi, 1 zeytinyağı fabrikası, 2 yağhane bulunmaktaydı.
Birgi şimdi XXI. yüzyılın başında geçmişin yaralarını sarmaya çalışarak gelişme çabası içinde bulunan, Ödemiş İlçesi’nin şirin turistik bucaklarındandır. Antik dönem Dios Hieron’undan kalma arkeolojik gereçleri, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinin sivil ve dini mimari dokusunun sıralandığı dar sokakları, kentin ortasında bir inci gibi yer alan konakları, çok güzel suyu ve havası, yemyeşil doğası, geçmişin bir çok değerli bilginlerinin kabirlerinin burada bulunuşu gibi özellikleri ile Birgi, bugün her türlü ilgiyi üzerinde toplamaya değerdir.
KAYNAK : YAVUZ Behiç Galip, Birgi Kent Kitaplığı Serisi No:1, Birgi Coğrafyası, Halk
Bilgisi, Tarihçesi, Tarihi Yerleri, 2005 ISBN: 975-00637-0-8
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder